ქრისტიანობა და საზოგადოება

აღნიშნული თემა – ქრისტიანობა და საზოგადოება – უაღრესად მრავალწახნაგოვანია; არც ამ კონფერენციაზე და არც საზოგადოდ, მიზნად არ გვაქვს, რომ ეს პრობლემა ყველა ასპექტით ამოვწუროთ. შევეხებით, ჩვენი აზრით, ყველაზე არსებითს, რაც ამ საკითხთან დაკავშირებული ყველა სხვა წახნაგის მართებული გადაწყვეტისა და გაცნობიერების საშუალებას მოგვცემს. ვფიქრობთ, ეს მართებული გაცნობიერება დევს იმ საფუძველში, რაც გულისხმობს ქრისტიანული მოძღვრებისა და მისი წიაღის – ეკლესიის სულიერ მიმართებას საზოგადოებისადმი, თუ როგორ ჭვრეტს ეკლესია საზოგადოებას. “საზოგადოებად” ვგულისხმობთ მხოლოდ ეკლესიის გარეთ მყოფ ნაწილს კაცობრიობისას და არა, ამავე დროს, ვთქვათ, მრევლსაც, იმიტომ, რომ მრევლი თავისთავად განუყოფელი ნაწილია ეკლესიისა, გამომდინარე იქიდან, რომ ეკლესია როგორც კრებული წარმოადგენს სამღვდელოებისა და მრევლის ერთიანობას. ასე რომ, მოცემულ შემთხვევაში ჩვენ შევეხებით და, ძალისამებრ, განვმარტავთ სწორედ იმას, თუ როგორია ამ მთლიანობის, ამ განუყოფლობის (ე.ი. სამღვდელოებისა და მრევლის ერთმთლიანი სისავსის) ანუ ჭეშმარიტი ეკლესიის მიმართება ამავე ეკლესიის სულიერი გალავნის მიღმა მყოფი კაცობრიობისადმი.

მამათა სწავლებით, კაცობრიობა – ესაა პირველცოდვით დაცემული მშობლების – ადამისა და ევას ნაშიერთა ერთობლიობა; ამ ერთობლიობის ანუ კაცობრიობის ყველა წევრს, ადამისა და ევას მემკვიდრე ყოველ ადამიანს დაბადებითვე, გენეტიკურად თან დაჰყვება უცხოობა, ექსორიობა ანუ განდევნილობა, გადასახლებულობა, მწირობა, მსხემობა, საკუთარი სამშობლოსგან შორს ყოფნა, რადგან პირველცოდვამ, ეკლესიური სწავლებით, დასცა ჩვენი პირველმშობლები. შესაბამისად, მათი ყველა ნაშიერი უკვე უცხოობაშია დაბადებული. მხოლოდ ის ორი ადამიანი – ადამი და ევა – დაიბადა კაცობრიობის ნამდვილ სამშობლოში; ყველა დანარჩენი ანუ მთელი კაცობრიობა მწირობასა და მსხემობაში გახლავთ შობილი.

რატომ ვუსვამთ ამ საკითხს ასე მკვეთრად ხაზს?

გენეტიკურად ეს მდგომარეობა ყველა ადამიანზე გადადის და, შესაბამისად, მონატრება თავდაპირველი სავანისა, დაკარგული ნეტარი საცხოვრისისა, კაცობრიობის ხშირად გაუცნობიერებელი, მაგრამ ბუნებითად მარად თანმდევი გრძნობაა. თუ ეს გრძნობა მართებულ მიმართულებას მოკლებულია, სტიქიურად და გაუცნობეირებლად, სხვადასხვა სახით, ნაირგვარად ვლინდება კაცობრიობის ისტორიაში და ყალიბდება (შეიძლება ასე ითქვას) სხვადასხვა კულტურად. ეკლესიის მამებთან არსებობს ერთი ძალიან საინტერესო თემა, - თემა სამოთხისეული მეხსიერების შესახებ. იგულისხმება, რომ სამოთხეში, ანუ ჭეშმარიტ სამშობლოში მყოფი ადამიანი სხვა სათნოებებთან ერთად შემკული იყო აღმატებული, საღვთო ცოდნით, მაგრამ დააკლდა რა იგი სამოთხეს ანუ, - როგორც ეკლესიის მამებთან განიმარტება, - ღვთის მადლის მფარველობას, მას სამოთხისეული ცოდნის ნამსხვრევები შემორჩა, თუმცა საღვთო მადლისგან ნებსით განდგომილს ამ ცოდნის ჭეშმარიტი აღქმა-გაშინაარსება უკვე აღარ ძალუძს, რადგან ის, რაც მოაკლდა თავის თავდაპირველ მდგომარეობას, თავდაპირველ საღვთო სისავსეს და დანაწევრდა, თავისი სისავსის შესაბამისი მადლისმიერი უცთომელობისა და ღვთისმიერი სწორწარმმართველობისგანაც შორს აღმოჩნდა. ამიტომ, ხსენებული ცოდნის ნამსხვრევები უწესრიგოდ მიმოიფანტება მთელ კაცობრიობაში. მართალია, ადამიანთა ხსოვნაში თანდათან ფერმკრთალდება სამოთხისეული პირველცხოვრება, მაგრამ სრულად არასოდეს ამოიძირკვება და რაღაც სახით, რაღაც დონეზე ნებისმიერ თაობაში ნარჩუნდება. ამიტომ, შეიძლებოდა, რომ ზოგადი სახით ასეთი დებულება მოგვეცა: კაცობრიობის ისტორია სხვა არაფერია, თუ არა სხვადასხვა სახით, სხვადასხვა გამოხატულებით დასაბამიერი სამშობლოს ძიება, რაც ნებისმიერ თაობაში სხვადასხვა სახით ვლინდება და ეს სხვადასხვა გამოხატულება ძიებითი პროცესისა, ჩვენი აზრით, სხვადასხვა კულტურათა ცნებით შეიძლება იქნეს კვალიფიცირებული. გზა დაკარგული სამშობლოსკენ ანუ გზა ცხონებისა, ძველი აღთქმის მართალთაგან თავის დროზე სულიერი თვალით განჭვრეტილი, ჭეშმარიტად გაიხსნა მაშინ, როდესაც განკაცებულმა ღმერთმა გამომხსნელობითი მსხვერპლშეწირვა აღასრულა. გოლგოთის მსხვერპლსა და გარდამოვლენილი სულიწმინდის მადლზე დაფუძნებული ეკლესია მაცხოვრისგან დასაძირკვლდა, როგორც ცხონებაში კაცობრიობის ახლადმშობელი წიაღი, ხოლო რადგან ცხონების გზა იგივე სამოთხის გზაა, იგივე სასუფევლის გზაა, რამაც თავდაპირველ ღვთისშვილობაში, დაკარგულ ღვთისძეობილობაში უნდა დაგვაბრუნოს, შესაბამისად, ეკლესია, ქრისტიანული მოძღვრება – ესაა კაცობრიობისთვის გზა დაკარგული სახლისკენ; ანუ ესაა უცხოობიდან, გადასახლებიდან, მწირობიდან, ეგვიპტური მონობიდან, წყვდიადიდან აღთქმული ქვეყნისკენ მეწინამძღვრე სხვეტი ნათლისა.

ჩვენ, რა თქმა უნდა, ამჯერად სრულად ვერ განვიხილავთ იმ საკითხს, თუ როგორ ჭვრეტს ეკლესია კაცობრიობის მთელ ისტორიაში სამოთხისეული ცხოვრების შესახებ წარუხოცელი და “აღუტეხელი” (წმ. გიორგი მთაწმიდლის ტერმინია) ხსოვნის გამოვლენა-გამოკრთომას, მხოლოდ ორ მომენტზე ინფორმაციის მოწოდების მიზნით აღვნიშნავთ:

ავიღოთ თუნდაც მრავალღმერთიანობა, რაც ყოფითი გაგებით კულტურის (სინამდვილეში ცრუკულტურის) ერთ-ერთი სახეობაა და, ამასთან, საკმაოდ ტევადიც, რადგან მრავალ რეგიონსა და კაცობრიობის დიდ ნაწილში გამოვლენილა. ეკლესიის მამათა სწავლებით, იგი, როგორც გაუკუღმართება, სამოთხისეული ცოდნის მცდარი განმარტების საფუძველზე აღმოცენდა, გამომდინარე იქიდან, რომ სამოთხეში გველის მიერ ადამისა და ევასადმი ასეთი სიტყვები წარმოითქვა: ამ ნაყოფის ჭამა იმიტომ გეკრძალებათ, რომ ღმერთები არ გახდეთო (“რომელსა დღესა სჭამოთ მისგან, განგეხუნენ თქუენ თუალნი და იყვნეთ, ვითარცა ღმერთნი, მეცნიერ კეთილისა და ბოროტისა”). როდესაც პირველმშობლებმა სამოთხე დატოვეს, მათ ხსოვნას შემორჩა სიტყვა “ღმერთები” და რადგან ღვთიურობისგან ექსორიაქმნილი კაცობრიობა უკვე მოკლებულია ამ ცთომილების გაცნობეირებას, დაცემულ ადამიანთა გონებაში ხორცს ისხამს გველისგან, ანუ უკეთური ძალისგან მოწოდებული აზრი ღმერთების მრავლობითობის შესახებ, რისი შესაძლებლობაც (ე.ი. შესაძლებლობა ღმერთების მრავლობითობისა) მათეულ ქმედებაში თანდათან რეალიზდება გარკვეული სახის კულტმსახურებად. უძველესი ეპოქის უაღრესად საყურადღებო ძეგლში "შეგონებითი სიტყვა ელინთა მიმართ" (Λόγος Παραινετικὸς πρὸς Ελληνας), რაც ბერძნულ ნუსხათა მიხედვით წმ. იუსტინე მარტვილს (დაახლ. 100-165 წწ.) ეკუთვნის, ვკითხულობთ:

"არ არის შესაძლებელი არანაირი სახელის საკუთრივმეტყველება1 ღვთის შესახებ, რადგან სახელები დაიდება ქვემდებარე საგანთა, მრავალთა და მრავალგვარად არსებულთა, წარმოსაჩენად და განსასაზღვრად, მაშინ როცა არ არსებობს ღმერთზე უწინარესი, ვინც სახელს დასდებდა მას, არცთუ ისაა მართებული ვიფიქროთ, რომ თავად სახელდებს თავის თავს, ჰგიეს რა ერთი და მხოლო, როგორც თვითვე მოწმობს თავის წინასწარმეტყველთა მიერ, როდესაც ამბობს: "მე ვარ ღმერთი პირველი და მე ვარ ამათ შემდგომ2 და ჩემს გარდა სხვა ღმერთი არ არსებობს" (ეს. 44.6). ამრიგად, სწორედ ამიტომ, როგორც ადრეც მითქვამს, არათუ რაღაც სახელის შესახებ შეახსენებს ღმერთი მოსეს, როდესაც ებრაელებთან მიავლენს მას, არამედ გარკვეული რამ თანაზიარების შედეგად საიდუმლოდ განსწავლის მას, რომ თავად ჰგიეს ერთი და მხოლო ღმერთი, რადგან "მე ვარ, - ამბობს, - არსი" (გამოსლ. 3.14), მიჯნავს რა ამით თავის თავს როგორც, ცხადია, არსს, არაარსთაგან, რომ შეიცნონ იმათ, რომლებიც აქამდე ცთომილებაში მკვიდრობდნენ, რომ არათუ არსთა, არამედ არაარსთა მიმართ იყო მათი გულისყური. მაშ, ვინაიდან იცოდა ღმერთმა, რომ პირველმა ადამიანებმა3 ხსოვნაში შემოინახეს წინამშობლების ძველი ცთომილება, რითაც განიზრახავდა მათ შეცდენას კაცთმოძულე ეშმაკი, როდესაც თქვა მათ მიმართ: "თუ ირწმუნებთ ჩემსას, რომ გარდახდეთ ღვთის მცნებას, იქნებით როგორც ღმერთები" (შესაქ. 3.5), სახელდებულჰყო რა მან "ღმერთებად" არაარსნი, რომ ადამიანებს, იმის დაშვებით, რომ არსებობენ სხვა ღმერთებიც, თავიანთი ღმერთებად გახდომის4 შესაძლებლობაც ერწმუნათ, სწორედ ამიტომ თქვა მან [უფალმა. ე.ჭ.] მოსეს მიმართ: "მე ვარ არსი", რომ მას ღმერთ-არსთან თანაზიარებით არსისა და არაარსის გამიჯვნა ესწავლა. ასე რომ, მაცთური ეშმაკისადმი რწმუნებული ადამიანები, რომლებმაც იკადრეს ურჩობა ღვთისა, სამოთხიდან გამოვიდნენ, ახსოვდათ კი, ერთი მხრივ, სიტყვა "ღმერთები", თუმცა აღარ ჰქონდათ, მეორე მხრივ, ღვთისგან განსწავლა იმაში, რომ არ არსებობენ სხვა ღმერთები (აღარც იყო სამართლიანი, კვლავ განესწავლა მას ისინი, რომლებმაც არ დაიცვეს პირველი მცნება, რისი დაცვაც ადვილი იყო, არამედ სწორედ სასჯელის მოწევნა გახლდათ სამართლიანი მათზე). მაშ, სამოთხიდან გამოძევებულებმა და დაჯერებულებმა იმაში, რომ მხოლოდ ურჩობის გამო გამოძევდნენ, არკი უწყოდნენ რა, რომ ვინაიდან არარსებული ღმერთები ირწმუნეს, ამ მიზეზითაც მოხდა ეს, სიტყვა "ღმერთები" მათ შემდგომ დაბადებულ ადამიანებსაც გადასცეს. ამრიგად, თვით პირველი ცრუ წარმოსახვა "ღმერთების" შესახებ სიცრუის მამისგან იღებს სათავეს. ამიტომ, იცოდა რა ღმერთმა, რომ მრავალღმერთიანობის არაჭეშმარიტი აზრი, როგორც რამ სენი, ადამიანთა სულს შეაჭირვებდა, მისი აღხოცისა და შემუსვრის განზრახვით მოსესადმი პირველად გამოჩინებულმა ასე უთხრა მას: "მე ვარ არსი", ვინაიდან ვისაც ებრაელთა ერის გამგებლად და მხედართმთავრად გახდომა ელოდა, მართებდა კიდეც მას, ჩემი აზრით, რომ, ყოვლის უპირველეს, ცოდნა ჰქონოდა არსებული ღმერთისა. ამიტომაც, პირველად მისდამი გამოჩინებულმა (რამდენადაც არის შესაძლებელი ადამიანისადმი ღვთის გამოჩინება) ეს უთხრა მას: "მე ვარ არსი". შემდეგ, განიზრახავდა რა იგი მოსეს მივლენას ებრაელებისადმი, მათთვისაც იმავეს თქმას უბრძანებს მას: "არსმა მომავლინა მე თქვენთან" (გამოსლ. 3.14). აი, ესენი ისწავლა პლატონმა ეგვიპტეში, რომელსაც დიდად ესათნოვა ერთი ღვთის შესახებ ნაუწყებნი, თუმცა ასე განბჭო მან, რომ, ერთი და მხოლო ღმერთის სწავლებისას, არ იქნებოდა უსაფრთხო მოსეს სახელის მოხსენიება ათენელთა წინაშე, ეშინოდა რა არეოპაგისა, რის გამოც არათუ მოსესგან ნასწავლებად, არამედ თავისეულ მოძღვრებად გადმოსცა მან ის, რაც კარგად თქვა, თავის ნამუშაკევ შრომაში: "ტიმაიოსი", რომელშიც ღვთისმეტყველებასაც შეუდგა იგი, დაწერა რა ღვთის შესახებ იგივე, რაც მოსემ, რადგან თქვა: "უპირველესად, ჩემი აზრით, განსამარტავია, თუ რა არის ის, რაც არსია მარადის, შექმნილობა კი არ აქვს, და რა არის ის, რაც ქმნადია მარადის, არსი კი - არასოდეს" (Tim. 27.d.6)... ამ ნათქვამთაგან ორივე (მოსესი და პლატონისა) მარადის არსებული ღვთისადმი განკუთვნილად ჩანს, რადგან მხოლოდ ისაა მარადის არსი, შექმნილობის არმქონე" (Cohortatio ad Gentiles, PG. VI, p. 277-2805).

ეკლესიის მამებს აქვთ ძალიან საყურადღებო დაკვირვებანი ანტიკურ მისტერიებზე (ანტიკურობაში, როგორ ცნობილია, როკვითი სახეობის მისტერიული ქმედებანი უაღრესად ნიშანდობლივი იყო). ერთ-ერთ მისტერიალურ ქმედებაზე განსაკუთრებით მახვილდება ყურადღება II-IV სს-ის ცნობილ საეკლესიო ღვთისმეტყველთა შორის, რომლებიც გვაუწყებენ, რომ როდესაც ადამიანები რაღაც მისტერიული როკვის ჟამს ექსტაზში შედიოდნენ ანუ როდესაც ყველაზე მეტად ექცეოდნენ უკეთურებისა და ეშმაკეულის ტყვეობაში, მაშინ მათდა გაუცნობიერებლად (ე.ი. გონებით გაუცნობიერებლად ანუ ქვეშეცნეულად, გონებაში დალექილი კაცობრიული წარსულის ზეგავლენით), ისინი იწყებდნენ ასეთ ღაღადისს: “ევა, ევა!” მოძღვართა დასკვნით, ეს ექსტატური შეძახილი სხვა არაფერია, თუ არა გველისგან ცთუნებული პირველმშობლის, კაცობრიობის დაცემის პირველსათავის, ევას სახელის გენეტიკურად, ქვეცნობიერად კვლავ ამოტივტივება ცოდვისგან გახელებულთა ანუ ცოდვით შეპყრობილთა, იმავე “შფოთიანთა”, “ენერგუმენთა” (“მოქმედებულთა”), “ეპილეპტიკოსთა” ("შეპყრობილთა") ანუ, ლათინურად, “ფანატიკოსთა” კაცობრიულ გონებაში, ანუ ესაა იმ ადამიანის სახელის ქვეშეცნეული ამოძახება, ვინც შემდეგში დაცემის, “ფანუმით" ანუ საკერპოთი და ამ საკერპოს ე.წ. ღვთაებით (სინამდვილეში, დემონით) განცოფების” ანუ "ფანატიზმის" (fanatismus) დასაბამად გაუხდა კაცობრიობას6.

მაგალითად, კლიმენტი ალექსანდრიელი (დაახლ. 150-215 წწ.) მიუთითებს:

"განცოფებული დიონისეს ორგიებს მოქმედებენ ბაკქები, რომლებიც უმისმჭამელობით7 წარმართავენ მღვდელბორგენულობას8 და ასრულებენ მსხვერპლთა ხორცის დანაწილებას, ატარებენ რა გვირგვინად გველებს და შეძახილებით უხმობენ "ევას", იმ "ევას", რომლის გამოც ცთომილება შემოვიდა, და ბაკქური ორგიების ნიშანიც მსხვერპლშეწირული გველია. ამასთან, ზედმიწევნითი ებრაული მეტყველებით, სახელი "ჰევა", ასპირაციით, განიმარტება როგორც "დედალი გველი" ("სიტყვა მომაქცეველი ელინთა მიმართ", 2.12.2; იხ. ბერძნ.: ∆ιόνυσον μαινόλην ὀργιάζουσι Βάκχοι ὠμοφαγίᾳ τὴν ἱερομανίαν ἄγοντες καὶ τελίσκουσι τὰς κρεονομίας τῶν φόνων ἀνεστεμμένοι τοῖς ὄφεσιν, ἐπολολύζοντες Εὐάν, Εὔαν ἐκείνην, δι' ἣν ἡ πλάνη παρηκολούθησεν· καὶ σημεῖον ὀργίων βακχικῶν ὄφις ἐστὶ τετελεσμένος. Αὐτίκα γοῦν κατὰ τὴν ἀκριβῆ τῶν Ἑβραίων φωνὴν ὄνομα τὸ Ἕυια δασυνόμενον ἑρμηνεύεται ὄφις ἡ θήλεια· შდრ. ინგლ. თარგმ. The bacchanals hold their orgies in honour of the frenzied Dionysus, celebrating their sacred frenzy by the eating of raw flesh, and go through the distribution of the parts of butchered victims, crowned with snakes, shrieking out the name of that Eva by whom error came into the world. The symbol of the Bacchic orgies is a consecrated serpent. Moreover, according to the strict interpretation of the Hebrew term, the name Hevia, aspirated, signifies a famale serpent, Fathers of the Second Century: Hermas, Tatian, Athenagoras, Theophilus, and Clement of Alexandria (Entire) bt Philip Schaff, p. 271).

არსებობდა ზმნაც: "ევაძო" (εὐάζω), რაც ბაკქანალიების დროს "ევას" სახელის ამოძახებას ნიშნავდა (შდრ. Liddell-Scott: "Ευάζω - "ევას" ძახილი ბაკქუსის პატივსაცემად", - cry "εὐαί" in honour of Bacchus, A Greek-English Lexicon, Oxford 1996, p. 705). აღნიშნულ სიტყვას ვხვდებით სოფოკლეს "ანტიგონეში" (ὦ Βακχευ… ἀμβρότων ἐπέων εὐαζόντων, 1122-1136 - "ჰოი, ბაკქუსო, ... უკვდავი სიტყვებით ხმობენ "ევას"; შდრ. ინგლ. თარგმ.: O Bacchus, ... all hall to thee: Evoe, Evoe, ს. ბროგდონის თარგმანი), ორფიკულ ტექსტში: "ჰიმნი დიონისესი" (Υμνος Διονύσου): "მოდი, ნეტარო დიონისე, ... რომელიც ევას გაიძახი ოლიმპოზე..., განცოფებულო ბაკქუსო!" - '‘Ελθέ, μάκαρ Διόνυσε, … ὃς… εὐάζων κατ’ Ολυμπον… μανικὲ Βάκχε, Orphei Hymni, ed. W. Quandt, Apud Weidmannos, 1973, hymnus 45), ევრიპიდეს ტრაგედიაში "ბაკქები" (Βάκχιον εὐαζομένα - "ბაკქანალურად გაიძახიან ევას", 67) და სხვა.

მეტიც, ათენაიოს ნავკრატიელის (II-III სს.) ცნობით, სახელი "ევა" პირდაპირ ეწოდებოდა დიონისეს:

"ხოლო ფანოდემოსი ამბობს, რომ ლიმნის დიონისეს ტაძარში ათენელებს მიაქვთ ბადაგი, რომ თიხის ჭურჭლებში ღვთისადმი შეაზავონ იგი და შემდეგ შესწირონ ესენი, რის გამოც ლიმნელიც ეწოდება დიონისეს, რადგან წყალში შერეული ბადაგი განზავებულად მაშინ შეისვა პირველად... სინჯავდნენ რა, მაშ, ნაზავს, საგალობლებით უგალობდნენ დიონისეს, როკავდნენ და აღმოიძახებდნენ "ევას", "დითირამბს" (დიონისეს ერთერთი სახელია, ნიშნავს "სადიდებელს", ე.ჭ.), "გაქკუტას" (დიონისეს ერთერთი სახელია, ნიშნავს "ბაკქანალურს", "ორგიულს", ე.ჭ.) და "ბრომიონს" (დიონისეს ერთერთი სახელია, ნიშნავს "ხმაურიანს", ე.ჭ.)" (დეიპნოსოფისტები, 11.13.13-23; შდრ. Φανόδημος δὲ πρὸς τῷ ἱερῷ φησι τοῦ ἐν Λίμναις Διονύσου τὸ γλεῦκος φέροντας τοὺς Ἀθηναίους ἐκ τῶν πίθων τῷ θεῷ κιρνάναι, εἶτ´ αὐτοὺς προσφέρεσθαι· ὅθεν καὶ Λιμναῖον κληθῆναι τὸν Διόνυσον, ὅτι μιχθὲν τὸ γλεῦκος τῷ ὕδατι τότε πρῶτον ἐπόθη κεκραμένον...  Ἡσθέντες οὖν τῇ κράσει ἐν ᾠδαῖς ἔμελπον τὸν Διόνυσον, χορεύοντες καὶ ἀνακαλοῦντες Εὔαν τε καὶ Διθύραμβον καὶ Βακχευτὰν καὶ Βρόμιον).

ასევე, ელიოს ჰეროდიანოსი (დაახლ. 180-250) მიუთითებს:

"ხოლო "ევა" ეპითეტია დიონისესი" ("სახელთა შესახებ", 3,2.617.7. შდრ. τὸ δὲ Εὔας ἐπίθετόν ἐστι τοῦ Διονύσου. იხ. Περὶ 'Ονομάτων, Gramatici Graeci, vol. 3.2, Leipzig, 1870).

ბაკქანალიების დროს "ევას" სახელის ამოყვირებას ადასტურებს წმ. ეპიფანე კვიპრელიც (დაახლ. 310-403 წწ.):

"სხვა დიონისიელები ... გველებით გვირგვინდადგმულნი, გაიძახიან "უა", "უა", უხმობენ რა იმ ევას, გველმა რომ აცთუნა, ანთუ, თავიანთი თავის საცთუნებლად, ასპირაციული წარმოთქმით9 ებრაულად მოუწოდებენ გველს, რადგან "ევა", სუსტი ასპირაციით10, ქალს ნიშნავს, ძლიერი ასპირაციით კი11, "ჰევია" გველს ეწოდება ებრაელთა ყრმებისგან12" (Haer. 3.510.22-511.3: ∆ιονύσιοί τε ἕτεροι... τοὺς ὄφεις ἀνεστεμμένοι, εὐάζοντες τὸ οὐὰ οὐά,  ἐκείνην τὴν Εὔαν ἔτι τὴν διὰ τοῦ ὄφεως ἀπατηθεῖσαν ἐπικαλούμενοι ἢ διὰ τῆς δασείας φωνῆς τὸν ὄφιν ἀπὸ τῆς Ἑβραΐδος εἰς ἑαυτῶν πλάνην κικλήσκοντες. Εὔα γὰρ κατὰ τὴν ψιλὴν ἀπόδοσιν τὴν γυναῖκα, κατὰ δὲ τὴν δασεῖαν εὑΐα τὸν ὄφιν παῖδες Ἑβραίων ὀνομάζουσι).

არის მრავალი სხვა არგუმენტიც, რაც ყველა ასპექტით კაცობრიობის ისტორიას ერთ მთლიანობად კრავს; შესაბამისად, ამქვეყნიური კულტუროსნობა სხვა არაფერია, თუ არა აღმატებული სამოთხისეული ცოდნის ნამსხვრევებად მოფანტულობა მთელ კაცობრიობაში ღვთიური წიაღიდან პირველმშობელთა ექსორიობის შემდეგ. სხვათა შორის, ჩვენთანაც, საქართველოში ინტენსიური მსჯელობა წარმოებდა იმასთან დაკავშირებით, რომ ზოგიერთი საეკლესიო რეალია, საეკლესიო სიწმინდე (გნებავთ, ჯვრები) პარალელს პოულობს წარმართულ რეალიებთან (ვთქვათ, ე.წ. წარმართულ ჯვრებთან). ზოგჯერ ამას იმგვარად განმარტავენ, თითქოს ქრისტიანობამ ეს ყველაფერი წარმართობიდან აიღო, სინამდვილეში კი, საეკლესიო მოძღვრების საფუძველზე, აბსოლუტურად გამჭვირვალეა, რომ თავდაპირველი საღვთო ცოდნა სამოთხიდან ადამის გამოდევნის შემდეგ მიმოიფანტა კაცობრიობაში გაუაზრებლად, გაუცნობიერებლად, და გამოვლინდა კიდეც სტიქიურად სხვადასხვა სახით; ეგევე საღვთო ცოდნა, განუზომლად აღმატებულად, კვლავ დაუბრუნდა კაცობრიობას მაცხოვრის განკაცების ჟამს.

ამრიგად, ჯვრისა თუ სხვა საეკლესიო სიწმინდის თითქოსდა მსგავსება სხვა არაფერია, თუ არა მთელ კაცობრიობაში მიმოფანტული სამოთხისეული პირველცოდნის გაუკუღმართებული, გაწარმართებული ნამსხვრევები, მაცხოვრისგან კვლავ ერთმთლიან ცოდნად ეკლესიაში დაუნჯებული.

გამომდინარე ზემოთქმულიდან, ჩვენ გვაქვს ოთხი დებულება განსახილველ თემასთან დაკავშირებით:

ეკლესია ღვთის ტაძრის სულიერი გალავნის მიღმა მყოფ საზოგადოებას აღიქვამს:

(I) როგორც გზასაცდენილ ფარას, რომელსაც დაკარგული გზა უნდა აპოვნინოს;

(II) როგორც სარეველათი დაფარულ და გაველურებულ ნიადაგს, რომელიც უნდა დამუშავდეს, რომ მასში ახალი სიტყვა ჩაითესოს და აღორძინდეს, ამის შედეგად კი შემზადდეს ჭეშმარიტი კულტურის, ანუ დამუშავების (რასაც ეს სიტყვა აღნიშნავს ლათინურად) ნიადაგი, რათა სწორედ ჭეშმარიტი (და არა ცრუ) კულტურის ნაყოფი მივიღოთ. თუ ამ თემას ორი სიტყვით კვლავ შევეხებით, უნდა აღვნიშნოთ, რომ პირველი ჭეშმარიტი “კულტუროსანი” ანუ “დამმუშავებელი”, “მომუშაკე” გახლავთ თვითონ ადამი, რომელსაც სამოთხე მიეცა დასამუშავებლად, კულტურის შესაქმნელად და ამ კულტურის ნაყოფის მისაღებად. საღვთო წერილში ვკითხულობთ: “და მოიყვანა უფალმან ღმერთმან კაცი, რომელი შექმნა, და დაადგინა იგი სამოთხესა შინა საშუებელისა საქმედ მისა და ცვად” (შესაქ. 2,15). ძველი ქართული თარგმანის “საქმედ მისა (სამოთხისა)” ახალ ქართულად ნიშნავს: “მის (სამოთხის) დასამუშავებლად” (შდრ. ბერძნ. ἐργάζεσθαι). შესანიშნავია ფრანგული თარგმანი, სადაც შესატყვისად გვაქვს “კულტივერ” (cultiver), რაც ნიშნავს სწორედ “კულტივირებას” ანუ “დამუშავებას”.

შეუძლებელია ერთიმეორისგან განსხვავებული ორი თვითსრული ჭეშმარიტი კულტურის არსებობა, ისევე, როგორც ორი თვითსრული ჭეშმარიტი მოძღვრებისა, ორი ჭეშმარიტი ღვთისა, ორი ჭეშმარიტი ეკლესიისა, ორი თავადი ჭეშმაირტებისა. აქედან გამომდინარე, ერთადერთი ჭეშმარიტი, ბუნებითი კულტურა ისაა, რაც სამოთხისეულ ცხოვრებას უნდა მოჰყოლოდა და რაც, ღვთის შეწევნით, მოჰყვება სამოთხედაკარგული კაცობრიობის მიერ საკუთარ თავში კულტურული ანუ თავისივე თვითდამუშავებითი მოღვაწეობის შედეგად იმავე სამოთხისეული ცხოვრების კვლავ აღდგინებას, რაც ბერძნულში გამოიხატება შესანიშნავი ტერმინით “ასკეზისი” (ἄσκησις). ბერძნული ზმნა “ასკეო” (ἀσκέω) უაღრსად საყურადღებო ტერმინი გახლავთ. იგი, პირველ რიგში, ნიშნავს უხეში მასალის დამუშავებას (შდრ. Liddell-Scott: work raw materials), მეორე მხრივ, - "ნატიფად დამზადებას", "ხელოვანებით სრულქმნას", "შემკობას", "გამშვენებას", მესამე მხრივ კი - "ვარჯიშს, "წვრთნას". შესაბამისად ტერმინი “ასკეზისი”, სულიერი განმარტებით, ესაა ადამიანის ღვწა იმისათვის, რომ მან, ღვთის შეწევნით, საკუთარი თავი საღვთო ჭურჭლად თვითონ შეამზადოს, საკუთარი თავი თვითვე გარდაქმნას სულიწმინდის სამკვიდრებლად ანუ ჭეშმარიტი კულტურის სამუშაკო ჭურჭლად და ნაყოფად. ამიტომ აღვნიშნავდით, რომ კაცობრიობას ეკლესია აღიქვამს სწორედ როგორც სარეველათი დაფარულ, გაველურებულ ნიადაგს, რომელიც უნდა დამუშავდეს, რომ მასში ახალი სიტყვა ჩაითესოს და აღორძინდეს, შედეგად კი ჭეშმარიტი კულტურის ნაყოფი მივიღოთ. თუ ადამიანში სულიერი ნიადაგი არ მომზადდება, არც ახალი სიტყვის (=მაცხოვნებელი მოძღვრების) მასში ჩათესვა გახდება შესაძლებელი. ანონიმური ძეგლი "ეპისტოლე დიოგნეტესადმი" გვამცნობს:

"მოდი, მაშ, განიწმინდე თავი ყველა იმ აზრისგან, წინდაწინ რომ დაუპყრია შენი გონება, განიშორე შემაცდენელი ზნე-ჩვევა და, ვით დასაბამიდან, ახალ ადამიანად ქმნილი ახალი სიტყვის მსმენელიც გახდი, როგორც თვითვე ისურვე ეს" (ეპისტოლე დიოგნეტესადმი, წიგნში: სიტყვა მართლისა სარწმუნოებისა, I, თბ. 1990, გვ. 12; იხ. Ἄγε δή, καθάρας σαυτὸν ἀπὸ πάντων τῶν προκατεχόντων σου τὴν διάνοιαν λογισμῶν, καὶ τὴν ἀπατῶσάν σε συνήθειαν ἀποσκευασάμενος,  καὶ γενόμενος ὥσπερ ἐξ ἀρχῆς καινὸς ἄνθρωπος, ὡς ἂν καὶ λόγου καινοῦ, καθάπερ καὶ αὐτὸς ὡμολόγησας, ἀκροατὴς ἐσόμενος).

აღნიშნული კუთხით საყურადღებოა ორიგენეს განმარტებაც:

"ახალი ადამიანი გაიგება ყოველდღიურ განახლებადობად, და დამკვიდრდება [ამგვარი ვინმე] ახალ სოფელში, რადგან იქნება "ცა ახალი და მიწა ახალი"13 (Fragmenta ex commentariis in epistulam ad Ephesios, 12.22-24; შდრ. ὁ δὲ καινὸς ἄνθρωπος ἐκ τοῦ ὁσημέραι ἀνακαινοῦσθαι νοεῖται, καὶ κατοικισθήσεται ἐν καινῷ κόσμῳ, ὅτι ἔσται ὁ οὐρανὸς καινὸς καὶ ἡ γῆ καινή).

(III) ეკლესია საზოგადოებას აღიქვამს, როგორც ეგვიპტის მონობაში დაკირთებულ ისრაელს, რომელიც სწორედ ეკლესიამ მოსესებრ უნდა გამოიყვანოს ფარაონის, ანუ ეშმაკეულების, ჯოჯოხეთის ტირანიიდან და ისო ნავესისებრ შეიყვანოს იგი აღთქმულ ქვეყანაში ანუ დაკარგულ სამშობლოში.

(IV) ეკლესია საზოგადოებას აღიქვამს, როგორც ადამს სამოთხის გარეთ, რომელსაც კვლავ უნდა გაუხსნას მან ედემის დახშული კარი.

ადამიანი ეძიებს ყველგან და ყოველთვის და ეს ძიებითი პროცესი, როგორც აღვნიშნეთ, ქვეშეცნეული გამოხატულებაა დაკარგული პირველსამშობლოს მარადისი მონატრებისა. საზოგადოდ, “ძიებასთან” ახლომდგომია ტერმინი “სწრაფვა”. ჩვენ ვიცით, რომ ადამიანი რაღაცისკენ ისწრაფვის. ჩვეულებრივ, იგი ისწრაფვის იმისკენ, რაც დაკარგა, თუმცა სწრაფვას აქვს მეორე მხარეც. კერძოდ, ადამიანმა შეიძლება ძალისამებრ რაღაც მოიპოვოს, მაგრამ კვლავ გულმხურვალედ ისწრაფდეს მისკენ (ვთქვათ, ძალისამებრ ღმერთი მოიპოვოს და მისკენ ისწრაფდეს). სწრაფვის ეს ორი სახეობა – ერთი დაკარგულისკენ, რომ კვლავ ჰპოვოს იგი, მეორე კი უკვე გარკვეულწილად მოპოვებულისკენ, რომ მეტად გაღრმავდეს და განმტკიცდეს მასში – სხვადასხვა ტერმინით უნდა გამოითქვას.  როცა დაკარგულისკენ ვისწრაფვით, არსებითად სწორედ ეს გახლავთ ძიება. მაგრამ როცა უკვე ძალისამებრ მოპოვებულისკენ ვისწრაფვით, ესაა წარმატება, სულიერი პროგრესი, რაც არასოდეს მთავრდება. ამგვარი მარადიული სწრაფვა ღვთისკენ წმიდანებისა და ანგელოზებისთვის ნიშანდობლივი მარადიულადვე მზარდი და დაუსრულებლად გაძლიერებადი პროცესია, რასაც პავლე მოციქულის (და მის საფუძველზე წმ. გრიგოლ ნოსელის) სწავლებით “ეპექტაზისი” ანუ “წინწვდომა” ეწოდება.

ჩვენ, წინამდებარე თემასთან დაკავშირებით, ამჯერად ვსაუბრობთ არა ეპექტაზისის (ე.ი. არა მარადზრდადი სულიერი წინ-წვდომის, წინსვლის, პროგრესის), არამედ საკუთრივ ძიების, ანუ სწრაფვის პირველი სახეობის შესახებ, როდესაც დაკარგულს ვეძიებთ, რადგან სწორედ დაკარგულს ეძიებს მთელი კაცობრიობა და უეჭველად ეს გახლავთ საზოგადოებრივი არსებობის ნებისმიერი დარგის, ნებისმიერი სახეობის აღმოცენება-განვითარების საფუძველი. დარწმუნებულნი ვართ, რომ, ვთქვათ, ისეთი დისციპლინები, როგორიცაა გეოგრაფია და ასტრონომია, რაც უცხო მიწების, უცხო რეგიონების მოძიებას გულისხმობს, სხვა არაფერია, თუ არა სწორედ დაკარგული სამშობლოს, “აღმოსავლეთში დანერგილი სამოთხის” ძიების მატერიალურად გამოხატული ფორმა. ადამიანი ეძიებს ბუნებაში, ფიზიკურ საგნებში, რაც ბიოლოგიის, ქიმიის, ფიზიკის, სხვა ტექნიკური საგნების დაუმთავრებელი კვლევის საგანია. ადამიანი ეძიებს სულიერ მოვლენებში, რაც ხელოვნების დარგებად, სარწმუნოებებად, ფილოსოფიურ სისტემებად ფორმირდება; ეძიებს ვნებებშიც კი, იმიტომ, რომ სურს რაღაც მოიხელთოს ... და ა.შ., აკაკი წერეთლის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ადამიანი ეძიებს სატრფოს საფლავს, რომელიც დაკარგულია. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჭეშმარიტად საყვარელის, ჭეშმარიტად სასურველის მიმქრალი, დასამარებული, დახავსებული ხსოვნაც კი უჩინოქმნილა, რაც არაიშვიათად დეპრესიის, სულიერი ობლობის, მიუსაფრობის უმძაფრეს გრძნობებს აღვივებს.

შესაბამისად, თუ გვწამს, რომ სწორედ ეკლესია არის გზა დაკარგული სატრფოსკენ, მისი განსაკუთრებული დანიშნულება საზოგადოების წინაშე სრულიად თვალსაჩინოა: უჩვენოს კაცობრიობას სულიერი გასაღები ჭეშმარიტი სავანისა, შეიყვანოს იგი მაცხოვრისგან გახსნილ ცხოვრების კარიბჭეში.

---------------------------------------------------------------------

შენიშვნები

1 - "საკუთრივმეტყველება" - საკუთრივი ანუ პირდაპირი მნიშვნელობით, არსობრივი გაგებით თქმა (შდრ. κυριολογεῖσθαι).

2 - შდრ. ესაიას აღნიშნული მუხლის გელათური თარგმანი: "მე ვარ პირველი და მევე ამათსა შემდგომად, ჩემსა გარეშე არა არს ღმერთი" (იხ. ოშკური: "მე ვარ დასაბამი და მე - აღსასრული, და გარეშე სხუაჲ არავინ არს ღმერთ"; Gr: ἐγὼ πρῶτος καὶ ἐγὼ μετὰ ταῦτα πλὴν ἐμοῦ οὐκ ἔστιν θεός).

3 - "პირველი ადამიანები" - იგულისხმება, ცხადია, არა ადამი და ევა, რომლებიც იქვე არიან მოხსენიებულნი როგორც ამ "პირველ ადამიანთა" წინამშობლები, არამედ - საკუთრივ მრავალღმერთიანობის კულტის პირველშემომტანნი. დავიმოწმებთ ტექსტის გამომცემლის, პ. მარანის საყურადღებო კომენტარს აღნიშნულ სიტყვებზე: "ეს "პირველი ადამიანები", რომელთა წინაპრებიც აცთუნა დემონმა, არ შეიძლება გავიგოთ ადამად და ევად, როგორც ეს თავისთავადაც ცხადია, არცთუ იმ ადამიანებად, რომლებიც მოსეს დროს ცხოვრობდნენ, რადგან ისინი არა მხოლოდ ადამისა და ევასგან, არამედ წარღვნისგანაც იმაზე ბევრად დაშორებულნი იყვნენ, ვიდრე შესაძლებელი იქნებოდა მათი "პირველ ადამიანებად" წოდება. მაშ, პირველ ადამიანებად იმათ სახელდებს იუსტინე, რომლებსაც ხსოვნაში ჰქონდათ (meminissent) პირველმშობლებისადმი გველის ნათქვამი: "იქნებით როგორც ღმერთები" და რომლებმაც აქედან მრავალი ღმერთის არსებობა დაასკვნეს, ჩამოაყალიბეს რა, ამასთან, მათი თაყვანების პრინციპები (eurumque colendorum principes se praebuerunt). აი, ესენია იუსტინესგან წოდებულნი "პირველ ადამიანებად" და არა ისინი, რომლებიც მოსეს დროს ცხოვრობდნენ, ... რადგან განსაკუთრებით სწორედ ამ პირველ ადამიანებს განეკუთვნებად გველის სიტყვების ხსოვნა, ესე იგი - დაწყება და აღმოცენება ღმერთების კულტისა (primis illis hominibus memoria tantummodo attributur verborum serpentis, id est initium et orgio cultus deorum)... ესენი, მცირედით შემდეგ, სახელდებულნი არიან "მათგან შობილებად" (οἱ ἐξ αὐτῶν γενό-μενοι), ე.ი. "პირველმშობლებზე გვიანდელებად"... ამრიგად, "პირველნი" აქ იგივეა, რაც "უწინარესნი", ე.ი. ადრეული ადამიანები, რომლებსაც მეხსიერებაში ჰქონდათ პირველმშობელთა თავდაპირველი საცთური, რისგანაც აღმოცენდა ეს ცრუ აზრი ანუ სენი ღმერთების შესახებ და რისი აღმოფხვრის სურვილით, როგორც მცირედით შემდგომ ამბობს მარტვილი, იმეორებს რა შეგონებას, ღმერთმა უთხრა მოსეს: "მე ვარ არსი" (PG. VI, p. 277-278, nt. 64).

4 - იგულისხმება: "ბუნებით (და არა "მადლით") ღმერთებად".

5 - შდრ. სრულად ბერძნული: Oὐδὲν γὰρ ὄνομα ἐπὶ θεοῦ κυριολογεῖσθαι δυνατόν. Τὰ γὰρ ὀνόματα εἰς δήλωσιν καὶ διάγνωσιν τῶν ὑποκειμένων κεῖται πραγμάτων, πολλῶν καὶ διαφόρων ὄντων• θεῷ δὲ οὔτε ὁ τιθεὶς ὄνομα προϋπῆρχεν, οὔτε αὐτὸς ἑαυτὸν ὀνομάζειν ῴήθη δεῖν, εἷς καὶ μόνος ὑπάρχων, ὡς αὐτὸς διὰ τῶν ἑαυτοῦ προ φητῶν μαρτυρεῖ λέγων• Ἐγὼ θεὸς πρῶτος καὶ ἐγὼ μετὰ ταῦτα καὶ πλὴν ἐμοῦ θεὸς ἕτερος οὐκ ἔστι. Διὰ τοῦτο τοίνυν, ὡς καὶ πρότερον ἔφην, οὐδὲ ὀνόματός τινος ὁ θεὸς ἀποστέλλων πρὸς τοὺς Ἑβραίους τὸν Μωϋσέα μέμνηται, ἀλλὰ διά τινος μετ οχῆς ἕνα καὶ μόνον θεὸν ἑαυτὸν εἶναι μυστικῶς διδάσκει. Ἐγὼ γάρ, φησίν, εἰμὶ ὁ ὤν, ἀντιδιαστέλλων ἑαυτὸν δῆλον ὅτι ὁ ὢν τοῖς μὴ οὖσιν, ἵνα γνῶσιν οἱ πρότερον ἀπατηθέντες ὅτι οὐχὶ τοῖς οὖσιν ἀλλὰ τοῖς μὴ οὖσι προσέσχον. Ἐπεὶ τοίνυν ὁ θεὸς ἠπίστατο τοὺς πρώτους ἀνθρώπους τῆς παλαιᾶς τῶν προγόνων μεμνημένους ἀπάτης, ἣν ἀπατῆσαι αὐτοὺς ὁ μισάνθρωπος δαίμων ἐβουλήθη φήσας πρὸς αὐτοὺς Eἰ πεισθείητέ μοι τὴν τοῦ θεοῦ παρελθεῖν ἐντολήν, ἔσεσθε ὡς θεοί, θεοὺς ὀνομάζων τοὺς μὴ ὄντας, ἵν' οἱ ἄνθρωποι οἰηθέντες καὶ ἑτέρους εἶναι θεοὺς καὶ ἑαυτοὺς δύνασθαι γενέσθαι θεοὺς πιστεύσωσι, διὰ τοῦτο πρὸς τὸν Μωϋσέα ἔφη Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν, ἵνα διὰ τῆς μετοχῆς ὄντος τοῦ θεοῦ ὄντος καὶ μὴ ὄντων δια φορὰν διδάξῃ. Πεισθέντες τοίνυν οἱ ἄνθρωποι τῷ ἠπατηκότι δαίμονι καὶ θεοῦ παρακοῦσαι τολμήσαντες ἐξῆλθον τοῦ παρα δείσου, τοῦ μὲν ὀνόματος τῶν θεῶν μεμνημένοι, μηκέτι δὲ παρὰ θεοῦ μὴ εἶναι θεοὺς ἑτέρους διδαχθέντες• οὐ γὰρ δίκαιον ἦν τοὺς τὴν πρώτην ἐντολὴν μὴ φυλάξαντας, ἣν φυλάξαι •ᾴ διον ἦν, διδάσκειν ἔτι, ἀλλὰ τιμωρίαν αὐτοῖς ἐπάγειν δι καίαν. Ἐκβληθέντες τοίνυν τοῦ παραδείσου καὶ οἰόμενοι διὰ τὴν παρακοὴν ἐκβεβλῆσθαι μόνην, οὐ μὴν εἰδότες διότι καὶ θεοὺς μὴ ὄντας ἐπείσθησαν εἶναι, τὸ τῶν θεῶν ὄνομα καὶ τοῖς μετὰ ταῦτα ἐξ αὐτῶν γενομένοις ἀνθρώποις παρέδοσαν. Aὕτη τοίνυν πρώτη περὶ θεῶν ψευδὴς φαντασία, ἀπὸ τοῦ ψεύ στου πατρὸς τὴν ἀρχὴν ἐσχηκυῖα. Eἰδὼς τοίνυν ὁ θεὸς τὴν τῆς πολυθεότητος μὴ ἀληθῆ δόξαν ὥσπερ τινὰ νόσον τῇ τῶν ἀνθρώπων ἐνοχλοῦσαν ψυχῇ, ἀνελεῖν καὶ ἀνατρέψαι βουλόμενος, πρῶτον μὲν τῷ Μωϋσεῖ φανεὶς ἔφη πρὸς αὐτόν• Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. Ἔδει γάρ, οἶμαι, τὸν ἄρχοντα καὶ στρατηγὸν τοῦ τῶν Ἑβραίων γένους ἔσεσθαι μέλλοντα πρῶτον ἁπάντων τὸν ὄντα γινώσκειν θεόν. Διὸ καὶ τούτῳ πρώτῳ φανείς, ὡς ἦν δυνατὸν ἀνθρώπῳ φανῆναι θεόν, ἔφη πρὸς αὐτόν• Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν. Eἶτα, ἀποστέλλειν αὐτὸν πρὸς τοὺς Ἑβραίους μέλλων, κἀκείνοις αὐτὸν τὰ αὐτὰ προστάττει λέγειν• Ὁ ὢν ἀπέ σταλκέ με πρὸς ὑμᾶς. Ταῦτα τοίνυν ἐν Aἰγύπτῳ μαθὼν ὁ Πλάτων, καὶ σφόδρα ἀρεσθεὶς τοῖς περὶ ἑνὸς θεοῦ εἰρημένοις, τοῦ μὲν ὀνόματος Μωϋσέως, διὰ τὸ ἕνα καὶ μόνον διδάσκειν θεόν, μνη μονεῦσαι παρ' Ἀθηναίοις οὐκ ἀσφαλὲς ἡγεῖτο, δεδιὼς τὸν Ἄρειον πάγον, τὸ δὲ καλῶς εἰρημένον ὑπ' αὐτοῦ οὐχ ὡς παρ' ἐκείνου μαθών, ἀλλ' ὡς ἑαυτοῦ ἐκτιθέμενος δόξαν ἐν τῷ ἐσπου δασμένῳ αὐτοῦ λόγῳ Τιμαίῳ, ἐν ᾧ καὶ θεολογεῖν ἐπιχείρει, τὸ αὐτὸ ὃ καὶ περὶ θεοῦ Μωϋσῆς γέγραφεν. Ἔφη γάρ• Ἔστιν οὖν κατ' ἐμὴν δόξαν διαιρετέον πρῶτον, τί τὸ ὂν ἀεί, γένεσιν δὲ οὐκ ἔχον, καὶ τί τὸ γινόμενον [პლატონის შრომის ძირითად ტექსტშია: τὸ γιγνόμενον] μὲν ἀεί, ὂν δὲ οὐδέποτε. Ἑκάτερον δὲ τῶν εἰρημένων τῷ ἀεὶ ὄντι θεῷ προσήκειν φαίνεται• αὐτὸς γάρ ἐστι μόνος ὁ ἀεὶ ὤν.

6 - ძველი ქართული "შეპყრობილი" ანუ "შფოთიანი" იგივეა, რაც, ერთი მხრივ, ბერძნული "ეპილეფტიკოს" და, მეორე მხრივ, ლათინური "ფანატიკუს" ანუ "ფანუმით განცოფებული".

7 - "უმისმჭამელობით" - ე.ი. უმი ხორცის ჭამით (შდრ. Gr: ὠμοφαγίᾳ, ინგლ. by the eating of raw flesh).

8 - "მღვდელბორგნეულობას" - ე.ი. რიტუალურ ანუ წარმართულ სამღვდელმოქმედო სიცოფეს, ანუ, ძველი ქართულით, "სიბორგილეს" (შდრ. Gr: ἱερομανίαν, ინგლ. sacred frenzy).

9 - "ასპირაციული წარმოთქმით" - Gr: διὰ τῆς δασείας φωνῆς. ტერმინი δασεῖα (მამრ. δασύς) დასტურდება პეტრიწთან როგორც "დასია" (შდრ. აგრეთვე, გელათურ ტექსტებში დამოწმებული "დასჳნომენი", Gr: τὸ δασυνόμενον. იხ. ამონიოს ერმისის თხზულებები ქართულ მწერლობაში, ტექსტები გამოსაცემად მოამზადეს ნ. კეჭაყმაძემ და მ. რაფავამ, გამოკვლევა, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთო მ. რაფავამ, თბ. 1983, გვ. 0109; შდრ. გამოცემაზე დართული ლექსიკონი, გვ. 188). ტერმინი "დასია", როგორც მიუთითებს მ. რაფავა, "ფშვინვიერ შემართებას გადმოსცემს" (დასახ. შრომა, გვ. 0109). პეტრიწის განმარტება ასეთია: "დასია, რომელ არს წყნარად წარსავლელი სიტყვჳსა" (შრომები, II, თბ. 1937, გვ. 221; შდრ. შრომები, I, თბ. 1940, გვ. 236).

10 - "რბილი ასპირაციით" - κατὰ τὴν ψιλὴν ἀπόδοσιν. ესაა იგივე Spiritus Lenis ანუ ძველ ქართულად "ფსილი" (პეტრიწთან; Gr: ψιλόν), "ფსილომენი" (ამონიოსის შრომათა გელათურ თარგმანში; Gr: ψιλούμενον. იხ. მ. რაფავას ზემომითით. პუბლ., გვ. 0109; მკვლევარი აღნიშნავს: "პეტრიწის განმარტება: "დასია, რომელ არს წყნარად წარსავლელი სიტყჳსა", "ფსილი, რომელ არს წული" მოიცავს spiritus aspers-ისა და spiritus lenis-ის მნიშვნელობას", გვ. 0109).

11 - "ძლიერი ასპირაციით კი" - κατὰ δὲ τὴν δασεῖαν, Haer. 3.511. იხ. წინა ორი სქოლიო.

12 - ე.ი. სულიერად ყრმებისგან ანუ სულიერად მოუმზადებელი, განუსწავლელი ადამიანებისგან, როგორებიც არიან ჭეშმარიტებაში განუსწავლელი ებრაელები.

13 - ეს. 65.17; 66.22.

ჟურნალი "გული გონიერი", №2, 2011 წ.