ერმის თხზულება ”მწყემსი”

ერმის ”მწყემსი” აპოსტოლურ მამათა შრომებში ითვლება. ეს წიგნი აღწერს იმ გამოცხადებებს ანუ ხილვებს, რომლებიც მის ავტორს ჰქონდა რომში. ერმს გამოეცხადა ორი პიროვნება: ერთი ასაკოვანი ქალი, მეორე კი - ანგელოზი მწყემსის სახით. სწორედ ამ უკანასკნელის გამო ეწოდა თხზულებას ”მწყემსი”.

მეორე ხილვის ერთი ადგილი (4,3) გვაუწყებს, რომ ერმმა ბრძანება მიიღო ეკლესიისგან, ორ ცალად დაეწერა გამოცხადება და მათგან ერთი გაეგზავნა კლიმენტისათვის, რომელიც აპირებდა შორეულ მხარეებში მოგზაურობას. ეჭვი არ არის, რომ აქ იგულისხმება წმიდა კლიმენტო რომაელი, რომელმაც 96 წ-ს დაწერა ეპისტოლე კორინთელთა მიმართ. თუ ეს ასეა, მაშინ ერმი თანამედროვე ყოფილა წმ. კლიმენტისა, მაგრამ ამგვარ დასკვნას უპირისპირდება ერთი ფრაგმენტი ისტორიული ხასიათისა, რომელიც ”მურატორის ფრაგმენტის” (Fragment de Muratori) სახელით არის ცნობილი. მასში ვკითხულობთ: ”ახლახანს, ჩვენს დროში, ქალაქ რომში ერმმა დაწერა ”მწყემსი”, როდესაც მისმა ძმამ პიუსმა, ეპისკოპოსმა, დაიმკვიდრა რომის საყდარი”. ეს მოწმობა, რომელიც II ს-ის მიწურულით თარიღდება, მკვლევართა აზრით, ნდობას იმსახურებს. პიუს I-ის პაპობა 140-150 წლებს თანხდება. ხსენებული ორი ცნობა სპეციალისტთა შეხედულებით, შესაძლოა ერთმანეთს არ უპირისპირდებოდეს. ფიქრობენ, რომ ”მწყემსის” უძველესი ფენა წმ. კლიმენტის დროს არის შექმნილი, ხოლო საბოლოო რედაქცია იმავე თხზულებისა პიუს I-ის პაპობას თანხვდება. ძეგლის კრიტიკული ანალიზიც ამასვე ადასტურებს. ირკვევა, რომ თხზულების სხვადასხვა ნაწილი სხვადასხვა დროის კუთვნილება უნდა იყოს, თუმცა, მიუხედავად ამისა, ქრონოლოგიური თვალსაზრისით საეჭვო ჩანს ორიგენეს ცნობა, რომ ”მწყემსის” ავტორი ერმი იგივე უნდა იყოს, რაც წმ. პავლეს მიერ ”რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში” ხსენებული ”ერმი”: ”კითხვაჲ არქჳთ ასჳნკრიტეს, ფლიგონს, ერმის, პატრობას, ერმას” (რომ. 16,14).

წმიდა თეოფილე ანტიოქიელი

წმ. თეოფილე II ს-ის მნიშვნელოვანი საეკლესიო მწერალია. სამწუხაროდ მისი ცხოვრების შესახებ მეტად მცირე რამ ვიცით. ევსები კესარიელი გვაუწყებს: "თეოფილე ცნობილია, როგორც მოციქულთა შემდეგ მეექვსე ეპისკოპოსი ანტიოქიის ეკლესიისა, სადაც მეოთხე ეპისკოპოსად დადგენილი იყო კორნელიუსი (ჰერონის შემდეგ), ხოლო მეხუთე ეტაპზე, კორნელიუსის მომდევნოდ, ეროსი ფლობდა ეპისკოპატს" (საეკლესიო ისტორია, IV, 20). ამავე ისტორიკოსის უფრო ადრეულ შრომაში "ქრონიკები" აღნიშნულია: "ანტიოქიის მეექვსე ეპისკოპოსი თეოფილე - ცამეტი წელი. ამ თეოფილესაგან მოღწეულია (სიტყვ. "არის და ვრცელდება") მრავალი თხზულება" (ევსები კესარიელი, ქრონიკები, წიგნი II, იხ. პგ. XIX, სვ. 566). თეოფილეს ეპისკოპოსობა ევსების მიხედვით 169 წ-ს უკავშირდება (ეს თარიღი ბევრ მკვლევარს ჰიპოთეტურად ესახება). საგულისხმოა, რომ ანტიოქიის მექქვსე ეპისკოპოსად არის სახელდებული თეოფილე ქვემორე თხზულების ხელნაწერშიც. წმ. იერონიმე მას პეტრეს შემდეგ მეშვიდე ეპისკოპოსად წარმოგვიდგენს.

მინუციუს ფელიქსი

მინუციუს ფელიქსი არის დღეისათვის ჩვენთვის ცნობილი ერთადერთი ლათინი აპოლოგეტი, რომლის მოღვაწეობის ეპოქა ზუსტად ჯერაც არ დადგენილა. გარკვეულია, რომ მინუციუსის აპოლოგეტურ შრომას და ცნობილი ლათინი ავტორის, ტერტუალიანეს თხზულებას სათაურით ”აპოლოგეტიკონი” (”აპოლოგეტიკუმ”) დიდი ნათესაობა აქვთ, თუმცა პირველადობა რომელს უნდა მიეკუთვნოს, კვლავაც ძნელად გადასაწყვეტია. ნეტარი იერონიმე ქრონოლოგიურ უპირატესობას ტერტულიანეს ზემორე ნაშრომს აკუთვნებს (ეს ნაშრომი დაწერილია დაახლოებით 197 წელს), თუმცა, მკვლევართა აზრით, მრავალი არგუმენტია საპირისპირო შეხედულებისათვის, რაც უფრო მიღებულად ითვლება. აღნიშნულის საფუძველზე მინუციუსის მოღვაწეობა II ს-ის II ნახევრით უნდა განვსაზღვროთ.

წმ. მარკოზ ეფესელის ანტიკათოლიკური სიტყვის რუსული თარგმანის შესახებ*

როგორც ცნობილია, წმ. მარკოზ ეფესელმა ფლორენციის კრებაზე წარმოთქვა თავისი სახელგანთქმული ორი სიტყვა ე.წ. ”განსაწმენდელის” წინააღმდეგ. ამ სიტყვათა რუსული თარგმანები შესულია არქიმანდრიტ ამბროსის მონოგრაფიაში: Святой Марк Ефесский и Флоренцийская Уния, Jordanville 1963, с. 58-73; 116-150. აღნიშნული მონოგრაფია, საზოგადოდ, მოიცავს ეფესოს მიტროპოლიტის თითქმის ყველა იმ შრომის თარგმანს, რაც ფლორენციის უნიას უკავშირდება.

ამრიგად, არქიმანდრიტ ამბროსის წიგნის სახით საქმე გვაქვს ძვირფასი წყაროდმცოდნეობითი მასალის ნაკრებთან, რაც მრავალათასიანი მკითხველისათვის დღესდღეობით თითქმის ერთადერთი გზაა წმ. მარკოზის საღვთისმეტყველო სწავლებათა გასაცნობად. ეს გარემოება უაღრესად ზრდის წიგნის ავტორის როგორც მთარგმნელის პასუხისმგებლობას, რადგან, კვლავ აღვნიშნავთ, მისი თარგმანები ორიგინალის (ბერძნული ტექსტის) ტოლფასად წარმოჩნდება მრავალრიცხოვანი მრევლისთვის.

მურატორის ფრაგმენტი

ამ ძეგლს აკუთვნებენ წმ. იპოლიტე რომაელს. მურატორის ფრაგმენტი შეიცავს ახალი აღთქმის წიგნთა ყველაზე ადრინდელ სიას. დოკუმენტი აღმოაჩინა და 1740 წ-ს გამოაქვეყნა ლ.ა. მურატორმა VIII ს-ის ხელნწერის მიხედვით (დაცულია მილანის ბიბლიოთეკაში). ძეგლის ენა ლათინურია, თუმცა ენობრივად გაუმართავი და ორთოგრაფიულად მცდარი. იმავე ტექსტის ოთხი ფრაგმენტი გამოვლინდა XI და XII სს-ის ხელნაწერებში.

სახარებათა და პავლეს ეპისტოლეთა ადრეული პროლოგები

1. სახარებათა ანტიმარკიონიტული პროლოგები

სახარებათა ყველაზე ძველი პროლოგები დაწერილია ანტიმარკიონიტი ავტორის მიერ 160-180 წწ., როგორც ამას ასაბუთებენ დ. დე ბრიუინი და ა. ჰარნაკი. ეს პროლოგები, როგორც ჩანს, შექმნილია რომში ბერძნულ ენაზე, შემდეგ კი თარგმნილია ლათინურად აფრიკაში III ს-ის მიწურულს სახარებათა ახალი ლათინური თარგმანისათვის. სამწუხაროდ, მათეს სახარების პროლოგი დაკარგულია. ბერძნულად მოღწეულია მხოლოდ ლუკას სახარების შესავალი, ხოლო მარკოზის და იოანეს (ლუკას პროლოგთან ერთად) შემონახულია ლათინურად. რ. ჰარდის დასაბუთებით, აღნიშნული პროლოგები ცალ-ცალკე არსებობდა. როგორც ჩანს, ჯერ გაერთიანდა მარკოზისა და ლუკას სახარებათა პროლოგები, შემდეგ კი მათ დაუკავშირდა უფრო გვიანდელი პროლოგი იოანეს სახარებისა. მიიჩნევა, რომ, დღევანდელი სახით, მარკოზის თავის პროლოგი ჩამოყალიბდა II ს-ის მიწურულს, ხოლო ლუკასი - III ს-ში ან IV ს-ის დამდეგს. რაც შეეხება იოანეს თავის ჩვენამდე მოღწეულ პროლოგს, იგი V-VI სს-ის ძეგლად არის ჩათვლილი.

წმიდა იპოლიტე რომაელი

როდესაც 212 წ-ს ორიგენემ მოინახულა რომი, მან იქ ერთ-ერთ ეკლესიაში მოისმინა რომაელი მღვდლის, იპოლიტეს ხოტბითი ქადაგება მაცხოვრის შესახებ. ეს მღვდელი შემდეგში გახდა პირველი ანტიპაპი (ანტიპაპი ეწოდება იმ პირს, რომელიც რომის ეკლესიასთან და რომის ეპისკოპოსთან დაპირისპირებაში იმყოფება და ისიც რომის ეპისკოპოსი ხდება მისი მომხრეებისთვის).

შესაძლოა იპოლიტე არ ყოფილა არც რომაელი, არც საზოგადოდ ლათინი. ბევრი ვარაუდობს მის აღმსოავლურ წარმომავლობას. როგორც არ უნდა იყოს, იგი არის ბოლო რომაელი ქრისტიანი, რომელიც ბერძნულად წერდა.

წმ. ფოტი პატრიარქის მითითებით (იხ. მისი ”ბიბლიოთეკა”, კოდ. 121), წმ. იპოლიტე თავის ერთ ჩვენამდე არმოღწეულ შრომაში წმ. ირინეოს ლიონელის მოწაფედ აცხადებს თავს. სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოსული იპოლიტე მალე აღმოჩნდა დაპირისპირებაში პაპ კალისტესთან (217-222), რომელიც მან დაადანაშაულ საბელიანიზმში, შემდეგ კი თავის მომხრეებთან ერთად გამოეყო რომის ეკლესიას და, როგორც აღვნიშნეთ, გახდა პირველი ანტიპაპი. აღნიშნული დაპირისპირება უფრო გაღრმავდა ურბანოსის (223-230) და პონტიანუსის (230-239) პაპობის დროს. ამგვარი მდგომარეობა გაგრძელდა მანამ, სანამ იპოლიტეც და პონტიანუსიც არ გადაასახლეს სარდინიაში, სადაც მათ შორის, როგორც ჩანს შერიგება მოხდა. 235 წ-ს პონტიანუსმა დათმო პაპობა და მის ნაცვლად იკურთხა ანტეროსი (235-236). რაც შეეხება იპოლიტეს, როგორც მიიჩნევენ, მან უარყო განდგომილებაში ყოფნა და შეუერთდა რომის ეკლესიას (შესაძლოა ეს მოხდა რომიდან მის ექსორობამდეც). პონტიანუსი და იპოლიტე აღესრულნენ დაახლოებით 236 წელს. პაპმა ფაბრიანემ (236-250) ორივე მათგანის ნეშტი გადაასვენა რომში და დაკრძალა ისინი 13 აგვისტოს, რა დღესაც არის წმ. იპოლიტეს ხსენება ზოგ კალენდარში (თანამედროვე მართლმადიდებლურ კალენდარში მისი ხსნება დადებულია 30 იანვარს). ლატერანის მუზეუმში ინახება წმ. იპოლიტეს ცნობილი ქადაგება, აღმოჩენილი 1551 წელს, რაც III ს-ს ეკუთვნის. იმ სკამზე, რომელზეც იპოლიტე ზის, ამოკვეთილია მისი პასქალური ტაბულა და მისივე შრომების სია. იპოლიტეს შრომებიდან ჩვენამდე მოღწეულია შემდეგი:

მღვდელმოწამე წმიდა კლიმენტი რომაელი

ყველაზე ადრეული ცნობა წმ. კლიმენტის შესახებ დაცულია წმ. ირინეოს ლიონელთან (”მხილება და დამხობა ცრუ ცოდნისა” 3.3.3.), რომელიც წარმოგვიდგენს მას რომის მესამე ეპისკოპოსად (ლინოსის და ანენკლეტოსის შემდეგ). ევსები კესარიელის ”საეკლესიო ისტორიაზე” დაყრდნობით (3.15.34) დგინდება წმ. კლიმენტის ეპისკოპოსობის წლები: 92-101 წწ. ტერტულიანეს მიხედვით, კლიმენტიმ ხელდასხმა თვით წმ. პეტრე მოციქულისგან მიიღო. წმ. ეპიფანე კვიპრელი ადასტურებს ამ ცნობას, თუმცა დასძენს, რომ კლიმენტიმ, უთანხმოებათა თავიდან ასაცილებლად, ეპისკოპოსობა განუკუთვნა ლინოსს, და არ მიუღია იგი ვიდრე ანენკლეტოსის (ლათ. ანაკლეტუსის) აღსრულებამდე. ორიგენე და ევსები კესარიელი კლიმენტი რომაელს აიგივებენ იმ კლიმენტისთან, რომელსაც თავის თანაშემწედ მოიხსენიებს წმ. პავლე მოციქული "ფილიპელთა მიმართ ეპისტოლეში" (4,3; იხ. ორიგენე, იოანეს განმარტ. 6,36; ევსები, საეკლ. ისტ. 6.3.15).

ე.წ. ფსევდოკლიმენტინური ლიტერატურა კლიმენტის წარმოგვიდგენს ფლავიანთა საიმპერიო ოჯახის წევრად. დიონ კასიუსის აზრით (იხ. მისი "ისტ. რომ" 67.14), კლიმენტი რომაელი იყო იგივე კონსული ტიტუს ფლავიუს კლემენსი, საიმპერიო ოჯახის წევრი, რომელიც 95-96 წლებში სიკვდილით დასაჯეს გაქრისტიანების გამო. ჩვენამდე მოღწეულია ძვირფასი ძეგლი: "მარტვილობა წმიდისა კლიმენტისა", რომელიც სათნო გადმოცემებზე დაყრდნობით დაიწერა IV ს-ში. წმ. კლიმენტი უძველეს კალენდრებში მოიხსენიება 24 იანვარს, 22 და 26 ნოემბერს. XI ს-დან მკვიდრდება 25 ნოემბერი (თუმცა კონსტანტინოპოლის კალენდარში მითითებულია 24 ნოემბერი), რაც  ასახულია თანამედროვე რუსულ-ქართულ კალენდრებში (აღნიშნულ მონაცემთა შესახებ იხ. "მსოფლიო მართლმადიდებელი ეკლესიის შეერთებული კალენდარი", თბ. 2001).

წმიდა კლიმენტის მოღვაწეობა განეკუთვნება იმ ეპოქას, როდესაც რომში საეკლესიო ენად მიღებული იყო ბერძნული (საგულისხმოა, რომ მეორე საუკუნის შემდეგაც, როდესაც ლათინურენოვანი საეკლესიო ლიტერატურა უკვე არსებობდა, კვლავ საგრძნობია ბერძნული ენის დომინანტობა). ამიტომაა, რომ კლიმენტი წერდა ბერძნულად.