“მოციქულთა განწესებანი” საეკლესიო მწერლობაში

95-96

ჩვენი წინა საუბარი ეხებოდა წმინდა კლიმენტი რომაელის ავტორობით მოღწეულ ძეგლს სახელწოდებით “მოციქულთა განწესებანი”. ამ ძეგლის ზოგადი ისტორია ჩვენ ადრეც განვიხილეთ, როდესაც “დიდაქეზე” ვსაუბრობდით, წინა საუბარიც ამ საკითხს დავუთმეთ, ამჯერად კი შევეხებით ცალკეულ კონკრეტულ ცნობას, კონკრეტულ უწყებას აღნიშნულ თხზულებასთან დაკავშირებით.

ისტორიული ნიშნით “მოციქულთა განწესებანი”, რამდენადაც ჩვენ ეს დღეისათვის შეგვიძლია განვსაჯოთ, პირველად როგორც ჩანს დამოწმებული გვაქვს (ეს ალბათ უადრესი დამოწმებაა) II ს-ის დამდეგის ერთ-ერთ უდიდეს მოძღვართან და მარტვილთან წმინდა ეგნატი ანტიოქიელთან, რომლის ეპისტოლეებზეც, სხვათაშორის, ჩვენ დეტალურად ვიმსჯელებთ წმინდა კლიმენტი რომაელის მოღვაწეობის განხილვის შემდეგ. ეგნატი ანტიოქიელის ერთ-ერთ ეპისტოლეში, კერძოდ ეპისტოლეში “ტრალისელთა მიმართ” ჩვენ ვკითხულობთ: “რიდი გქონდეთ თქვენი ეპისკოპოსისაც, ვითარცა ქრისტესი, როგორც ეს თქვენთვის განაწესეს მოციქულებმა”.

მოციქულთაგან განწესება ამგვარი დებულებისა, რომ ეპისკოპოსის მორიდება ჰქონდეს მრევლს, როგორც ქრისტესი, სწორედ ხსენებულ ძეგლში გვხვდება. სხვათაშორის ამ ეპისტოლის ძველ ქართულ თარგმანში, რომელიც წმინდა გიორგი მთაწმინდელს ეკუთვნის აღნიშნული მონაკვეთი შემდეგი სახისაა: “გეკდიმებისმცმა (ე.ი. გრცხვენოდეთ) და გრცხუენის ეპისკოპოსისა თქუენისაგან, ვითარცა ქრისტესგან, ვითარცა იგი გიბრძანეს თქუენ ყოვლადქებულთა მოციქულთა”. მიიჩნევა, რომ, როგორც ავღნიშნეთ, აქ გვაქვს სწორედ იმ შრომის დამოწმება, რასაც “მოციქულთა განწესებანი” ეწოდება და რომ აქ ზოგადი გაგებით არაა თქმული ეს ფრაზა. კერძოდ ეგნატი უნდა გულისხმობდეს “მოციქულთა განწესებანის” II წიგნის XX თავის I მუხლს, სადაც ვკითხულობთ: “ერისკაცმა პატივი დასდოს კეთილ მწყემსს (ე.ი. ეპისკოპოსს), შეიყვაროს იგი და შიში ჰქონდეს მისი, როგორც მამისა უფლისა მეუფისა, როგორც ღმრთის მღდელთმთავრისა, როგორც კეთილმსახურების მსწავლელისა, რადგან ვინც უსმენს ეპისკოპოსს, ის ქრისტეს უსმენს”. რამდენადაც დღეისათვის ცხადყოფილია, რომ აღნიშნული ეპისტოლის გავცრობილი რედაქცია დაახლოებით 400 წელს უნდა იყოს შექმნილი და ალბათ ამდროინდელია ეს დამოწმებაც, შესაბამისად IV საუკუნისთვის მაინც, ე.ი. თუ უშუალოდ ეგნატის კალამს არ ეკუთვნის ეს მოწმობა და გვიანდელი გავრცობილი რედაქტირების ნაყოფია, რამდენადაც ეს რედაქტირება დაახლოებით 400 წელს აღსრულდა და უფრო გვიანდელი არ არის, ჩვენ დაბეჯითებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ IV საუკუნისთვის ძეგლი “მოციქულთა განწესებანი” კვლავაც ინარჩუნებდა ავტორიტეტული თხზულების, ავტორიტეტული ძეგლის სახელს.

გარდ ამ დამოწმებისა ჩვენ შეგვიძლია მივუთითოთ აგრეთვე ისეთ დიდ მოღვაწეზე, როგორიც გახლდათ IV ს-ის მოძღვარი, ერთ-ერთი უდიდესი ანტიერეტიკოსი, ჩვენს მიერ ხშირად ხსენებული წმინდა ეპიფანე კვიპრელი, რომელიც 315-403 წლებში მოღვაწეობდა. ეპიფანე კვიპრელის სახელგანთქმული თხზულება “პანარიონი” ანუ “წამლების ყუთი”, რომელსაც აგრეთვე “ერესები” ეწოდება, ხშირად იმოწმებს ჩვენთვის საინტერესო ძეგლს. ერთ-ერთი ერესის განხილვისას კვიპროსის ეპისკოპოსი შენიშნავს: “მოციქულებიც ამბობენ ე.წ. განწესებანში, რომ კათოლიკე ეკლესია ღვთის ნერგია და ვენახი”. ე.ი. ესაა ციტირება “მოციქულთა განწესებებისა”, როგორც დასამოწმებელი ძეგლისა ეპიფანე კვიპრელის მიერ. ასევე ავდიანელთა ერესის განხილვისას იგივე ავტორი გვაუწყებს: “ავდიანელებს დამახინჯებით მოაქვთ ციტატა “მოციქულთა განწესებანიდან”. ეს ძეგლი, თუმცა მრავალთათვის საკამათოა, მაგრამ არა ყალბი, რადგანაც ეს ძეგლი შეიცავს მთელ კანონიკურ განაწესს და არც რწმენის, არც აღსარების, არც საეკლესიო განგებისა თუ კანონის, ანდა მრწამსის მხრივ არაფერია მასში გაყალბებული. აქედან იშველიებენ სიტყვებს ავდიანელები და აღდგომის შესახებ ცუდ განმარტებას გვაწვდიან, რადგანაც უმეცარნი არიან იმავე სიტყვების სხვაგვარი გააზრებისა”. ამ შემთხვევაში წმინდა ეპიფანე, ერთი მხრივ გვაუწყებს, რომ მისი დროისთვის “მოციქულთა განწესებანი” ჯერ კიდევ ინარჩუნებდა არსებით სიწმინდეს (ეს უეჭველად ჩანს მისი სიტყვებიდან) და ამიტომ ამ ძეგლის დამოწმება დიდი არგუმენტი იყო, მაგრამ დამახინჯებულად ხდებოდა დამოწმება მისი თქმით ავდიანელთაგან აღდგომასთან დაკავშირებით. კერძოდ რისი? “მოციქულებმა, - ამბობს ეპიფანე კვიპრელი, ასე განსაზღვრეს განწესებანში და ასე თქვეს: ამას იქმან თქვენი ძმები წინადაცვეთისგან, მათთან ერთად აღასრულეთ”. საუბარია აღდგომაზე. ავდიანელები ამაზე დაფუძნებით ამბობდნენ, რომ თითქოს აღდგომა იმათთან ერთად უნდა გვედღესასწაულა, რომლებიც ჩვენი ძმები არიან წინადაცვეთისგან, რომ თითქოს ებრაელებთან ერთად უნდა აღსრულებულიყო აღდგომა. მაგრამ ეპიფანე კვიპრელი უაღრესად მახვილგონივრულად განჭვრეტს და ამბობს: “ამ ძეგლში არ არის თქმული: “თქვენი ძმები წინადაცვეთაში”, არამედ “წინადაცვეთისგან”, რითაც იგულისხმეს ისინი, რომლებიც წინადაცვეთისგან ეკლესიისაკენ წარემართენ და წინამძღვრებად ექცნენ სხვებს”. ე.ი. ეპიფანეს თქმით აქ საუბარია არა ებრაელებზე, არამედ ებრაელთაგან გაქრისტიანებულებზე და პირველწინამძღვრებზე, რომლებმაც რჯული დადეს, რის მიხედვითაც უნდა ვიდღესასწაულოთ ჩვენ აღდგომა. ხოლო ეს რჯული იმას ნიშნავს, რომ ებრაელთა პასექის ერთი კვირის შემდეგ პირველ კვირა დღეს იდღესასწაულება აღდგომის მოვლენა.

კვლავაც იმოწმებს წმინდა ეპიფანე კვიპრელი ერთგან “მოციქულთა განწესებებს” და ამბობს: “წვერის შესახებ “მოციქულთა განწესებებში” საღვთო სიტყვა და მოძღვრება განაჩინებს, რომ არ გავხრწნათ იგი (წვერი), რაც ნიშნავს იმას, რომ არ შევიჭრათ წვერის თმები”.

ასევე 75-ე ერესის განხილვისას წმინდა ეპიფანე ამბობს: “თუკი საჭიროა გაუწყებთ, თუ როგორ განსაზღვრავს მოციქულთა განწესებანი ოთხშაბათისა და პარასკევის მარხვას”.

მოტანილი ციტატები ჩვენი აზრით ცხადყოფს, რომ ეპიფანე კვიპრელი დიდად აფასებს ხსენებულ ძეგლს და მას, როგორც თვითონვე მიუთითებს, საღვთო სიტყვად და მოძღვრებად სახელდებს. კვიპროსის ეპისკოპოსი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ “მოციქულთა განწესებანი” არაფერს არ შეიცავს ქრისტიანული სარწმუნოების აღსარებისა და მრწამსის, აგრეთვე საეკლესიო კანონმდებლობის საწინააღმდეგოს, პირიქით, მისი თქმით ამ ძეგლში მოცემულია მთელი კანონიკური რჯულდება. აგრეთვე წმინდა ეპიფანე აუცილებლად მიიჩნევს იმის აღნიშვნასაც, რომ “ზოგიერთებისთვის “მოციქულთა განწესებანი” საეჭვო ანუ საკამათო ძეგლია. ეს ფაქტი ცხადყოფს, რომ ეპიფანეს დროისთვის, როგორც უკვე ვთქვით, შესაძლოა ეს ძეგლი არსებითად კვლავაც წმინდა იყო, მაგრამ გარკვეული თვალსაზრისით მას საკამათოდ თვლიდნენ.

ეპიფანე კვიპრელის შემდეგ ჩვენ ალბათ უნდა მოვიტანოთ ციტატა ისეთი დიდი მოძღვრისგან, როგორიც გახლდათ წმინდა პროკლე კონსტანტინოპოლელი, რომელიც 446 წელს აღესრულა. ამ პიროვნების ავტორობით ცნობილია თხზულება “საღვთო ლიტურგიის გადმოცემის შესახებ”. ფრაგმენტულად მოღწეულ ამ ძეგლში, რომელიც თავისთავად ძალიან მნიშვნელოვანია, ვკითხულობთ: “იყვნენ კიდევ სხვა მრავალნი, წმინდა მოციქულთა მონაცვლეები, საღვთო მწყემსნი და მოძღვარნი ეკლსიისა, რომლებმაც წერილობით დაუტოვეს და გადასცეს ეკლესიის საიდუმლო ღვთისმსახურების განმარტება (აქ კვლავ ავღნიშნავთ, რომ საიდუმლო ღვთისმსახურება, საზოგადოდ ტერმინი “საიდუმლო” ეკლესიის მამათაგან ყოველთვის გულისხმობს იმ შვიდ წმინდა საიუდმლოს, რითაც ყოველი ადამიანი ქრისტიანულ მოძღვრებაში განათლდება, სრულიქმნება და მადლმოსილებას იღებს. ამ შემთხვევაშიც პროკლე კონსტანტინოპოლელი როდესაც ამბობს, რომ პირველწინამძღვრებმა გადასცეს ეკლესიას საიდუმლო ღვთისმსახურების განმარტება, იგულისხმება სწორედ შვიდი საეკლესიო საიდუმლოს გადმოცემა და მათი განმარტება). ამათგან პირველნი და ღრმად ჩამწვდომნი იყვნენ. ნეტარი კლიმენტი, მოწაფე და მონაცვლე მთავარმოცქიულისა (იგულისხმება პეტრე მოციქული), რომელსაც (ე.ი. კლიმენტის) თვით წმინდა მოციქულები უკარნახებდნენ. აგრეთვე საღვთო იაკობი, წილხვედრი იერუსალიმის ეკლესიისა და იქ პირველი ეპისკოპოსი, დადგინებული პირველი და დიდი მღვდელთმთავრის ქრისტეს ჩვენი ღვთის მეირ, შემდეგ დიდი ბასილი და სხვები”. ე.ი. ჩამონათვალია უდიდესი საეკლესიო მოძღვრებისა, მათ შორის კლიმენტი რომაელისა, იაკობ მოციქულისა, ბასილი დიდისა და სხვათა. მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენს ყურადღებას იქცევს პროკლე კონსტანტინოპოლელის უწყება, რომ კლიმენტის მოციქულები თვით უკარნახებდნენ. და რამდენადაც კლიმენტი რომაელის ავტორობით ცნობილი შრომებიდან საღვთო ლიტურგიის შესახებ უწყება გვაქვს სწორედ “მოციქულთა განწესებებში” (სწორედ საღვთო ლიტურგიაზე უწყებას ეხება ამ შემთხვევაში პროკლე, იმიტომ, რომ მის შრომასაც ასე ქვია, როგორც ავღნიშნეთ და ამ გადმოცემის ერთ-ერთ უადრეს წყაროდ ის სწორედ კლიმენტი რომაელს გვისახელებს ჩვენ რომელსაც მოციქულები უკარნახებდნენ), შესაბამისად ზემოთ მოტანილი ფრაგმენტი პროკლესი უთუოდ ამ ძეგლს უნდა გულისხმობდეს. ამის შესახებ სპეციალურ ლიტერატურაში კარგა ხანია აღნიშნულია. თვით ტექსტის გამომცემელიც, ვინც ვახსენეთ ერთ-ერთ წინა საუბარში, ფუნკი საგანგებოდ მიუთითებს: “როდესაც პროკლე კლიმენტის ლიტურგიაზე საუბრობს, მას უთუოდ მხედველობაში აქვს ის, რაც განწესებათა VIII წიგნშია გადმოცემული”.

ამრიგად პროკლე კონსტანტინოპოლელი თვლის, რომ კლიმენტისეულ შრომაში, სახელწოდებით “მოციქულთა განწესებანი”, ნაუწყებნი, კონკრეტულად ამ შემთხვეაში ლიტურგიის შესახებ, ჯერ კიდევ წმინდადაა დაცული და ის მოციქულთაგან ნაკარნახევად უნდა შეფასდეს.

აქვე ავღნიშნავთ იმასაც, რომ (ეს უკვე საეკლესიო ფილოლოგიის მხარეა, მაგრამ მაინც შეიძლებოდა აღგვენიშნა) ზემომოტანილი ფრაგმენტი, მართალია წმინდა პროკლე კონსტანტინოპოლელს მიეწერება, მაგრამ მკვლევართა აზრით შესაძლოა უფრო გვიანდელი იყოს. როგორც არ უნდა იყოს ის მაინც V საუკუნისეულად მიიჩნევა. პროკლესგანაა იგი დაწერილი თუ მისი რომელიმე მოწაფისგან, ამ ციტატიდან ის უეჭველად ცხადია, რომ “მოციქულთა განწესებანი” მოციქულთა კარნახით შექმნილ შრომად მიიჩნეოდა.

იგივე ძეგლი დამოწმებულია აგრეთვე ცნობილი ევთალეს (ევთალე გახლდათ ის ავტორი, რომელმაც სტიქომეტრიული ნაწილი შეუდგინა ახალ აღთქმას, ანუ მუხლობრივი განაწილებანი და ცალკეული შესავალი და ანდერძი. ძველქართულადაცაა თარგმნილი განსაკუთრებით პავლე მოციქულის ეპისტოლეებზე შედგენილი ევთალესეული სტიქომეტრია, სხვათაშორის გამოცემულიცაა ბატონი კორნელი დანელიას მიერ), რომელიც IV-V საუკუნეებში მოღვაწეობდა, “სტიქომეტრიაში”, სადაც ვკითხულობთ (უფრო ზუსტად ციტატაა მოტანილი და ამ ციტატის წყაროა მითითებული): “განწესებანიდან უფრო სანეტაროა გაცემა, ვიდრე მიღება”. ეს გახლავთ “მოციქულთა განწესებანის” IV წიგნის III თავის I ქვეთავის ციტირება, და რადგან ციტირება ხდება, ე.ი. ძეგლის ავტორიტეტულობა ჯერ კიდევ შენარჩუნებულია.

შედარებით გვიანდელი დამოწმებებიდან ვფიქრობთ მნიშვნელოვანია ცნობილი იმპერატორის იუსტინიანეს, რომელიც 565 წელს აღესრულა, შემდეგი სიტყვბი: “სიკვდილის შემდეგ ერეტიკოსთა განსჯა და შეჩვენება საეკლესიო ტრადიციაა. ამას ცხადყოფს, თუნდაც “წმინდა მოციქულთა განწესებანი”. ე.ი უბრალოდ “მოციქულთა განწესებანი”, ასე კი არაა ხსენებული ეს ძეგლი იუსტინიანესგან, ამ უდიდესი მართლმადიდებელი მეფის მხრიდან, არამედ როგორც წმინდა მოციქულთა განწესებანი და ეს ძეგლი დამოწმებულია, როგორც ავტორიტეტი გამოთქმული აზრის მართებულობის დასამტკიცებლად, იმ აზრისა, რომ ერეტიკოსთა, იგივე მწვალებელთა სიკვდილის შემდგომ განსჯა-შეჩვენება ეს საეკლესიო ტრადიციაა. მართლაც ეს ტრადიცია ეკლესიაში ყოველთვის სახეზეა. თუმცა ოპონენტები ამგვარ ტრადიციას არა მხოლოდ იუსტინიანეს დროს ყავდა, არამედ დღესაც გამოუჩნდნენ. კერძოდ ოპონენტობა აქ მდგომარეობს ეკლესიური ქმედებისადმი, რომ ვინმე ერეტიკოსად შეიძლება გამოცხადდეს ამ პირის გარდაცვალებიდან გარკვეული ხნის შემდეგ. აი ამას მიიჩნევენ მცდარად, მიიჩნევენ იმიტომ, რომ თითქოს არ არის ეს ზნეობრივი, არ არის ეს იურიდიულად გამართლებული, რომ ვინმეს განაჩენი გამოუტანო, თუ მას არა აქვს უფლება და შესაძლებლობა თავის მართლებისა, რომ ის არაა მოპასუხედ წარდგენილი (გარდაცვლილი, რა თქმა უნდა, თავს ვერ იმართლებს). მაგრამ ეკლესიური ტრადიცია ამ შემთხვევაში გამოდის ურყევი და უეჭველი ფაქტებიდან. აქ მოპასუხის არსებობა ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანი არაა, საეკლესიო მოძღვრება ჩამოყალიბებულია, ამ მოძღვრებასთან დაპირისპირებული რაიმე გამონათქვამი რომელიმე პიროვნებისა თვითვე ავლენს თავის თავს და შესაბამისად ამგვარი უკეთური აზრის მხილება, დაგმობა და ანათემირებულობა აზრის ავტორთან ერთად სავსებით კანონიკურია და გამართლებული. მაგრამ თუ საკითხი ასე დაისმება, რომ თავის სიცოხლეში რატომ არ მოახდინა ეკლესიამ ამა თუ იმ პიროვნების, ე.ი. ერეტიკოსის სიცოხლეშივე რატომ არ მოახდინა მისი ანათემირება, აი ეს მხარე არათუ უარყოფით თვისებას ავლენს ამ შემთხვევაში ეკლსიური მოქმედებისას, არამედ მის განსაკუთრებულ საღვთოობას წარმოაჩენს ჩვენს წინაშე. ეს საღვთოობა, ეს ღვთიურობა იმაშიც მდგომარეობს, რომ ეკლესიური მოქმედება არასოდეს არ არის ნაჩქარევი, ნაუცბათევი, დროზე ადრინდელი. ორივე ეს მომენტი ყოველთვის სახეზეა, თანამსრბოლია და თანაარსებულია ნებისმიერი ეკლესიური მოქმედების ჟამს, ამ შემთხვევაში ვინმეს მხილებისა და ანათემირების ჟამს. საქმე ის გახლავთ, რომ ერეტიკოსთა მოღვაწეობა ზოგ შემთხვევაში მათ სიცოცხლეშივე ერესს მკვეთრად არ წარმოაჩენს. არ წარმოაჩენს იმიტომ, რომ შესაძლოა ისინი ტრიბუნიდან ამგვარად არ ქადაგებენ, ხოლო მათი წერილობითი ნამემკვიდრევი იმდენად დიდია მოცულობითად, რომ მათსავე სიცოცხლეში ყოველივე ამის შესწავლა და ანალიზი, რა თქმა უნდა, ძალიან რთულია. ნიმუშად რომ ავიღოთ მაგალითად წმინდა იოანე ოქროპირის მასწავლებელი დიოდორე ტარსელი ისე აღესრულა, რომ ის მიიჩნეოდა მართლმადიდებლობის ბურჯად. მეტიც, მეორე მსოფლიო კრების სინოდალურ აქტებში მას ეწოდება მართლმადიდებლობის კლდე. ეს ასეც ჩანდა, რამდენადაც გარკვეულ სწავლებებში დიოდორე ტარსელი უაღრესად საღვთო მოძღვრებას გამოთქვამდა, იდენტურს მართლმადიდებლობასთან, ამავე დროს კი მან დატოვა მემკვიდრეობა უზარმაზარი. თუნდაც ის ფაქტი, რომ დიოდორემ მუხლობრივად წერილობითად განმარტა მთელი საღვთო წერილი, ადვილად წარმოაჩენს თუ რა მოცულობის ლიტერატურული მემკვიდრეობა დარჩა მას. ყოველივე ამის შესწავლა მყისიერად არ მოხდებოდა და საზოგადოდ ხშირად შეიძლება არც იყოს გადადგმული ნაბიჯი ამა თუ იმ პიროვნების შრომების შესწავლისკენ, იმიტომ, რომ, როგორც უკვე გითხარით, აურაცხელი ლიტერატურა იქმნება, ვიდრე რაიმე მოვლენა ამისკენ არ მიგვმართავს ჩვენ. მართლაც, როგორც ვთქვით, დიოდორე ტარსელი ამგვარი ავტორიტეტულობით გარდაიცვალა და სიკვდილის შემდეგაც უაღრესად ავტორიტეტულ პიროვნებად რჩებოდა. მაგრამ როდესაც ნესტორიანიზმის ერესი აღმოცენდა და მისი ქადაგება აშკარად დაიწყო კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა ნესტორიმ 428 წლიდან და ამ უკიდურეს და უღვთო ერესს დაუპირისპირდა იმ პერიოდის უდიდესი მოძღვარი, უდიდესი დოგმატიკოსი წმინდა კირილე ალექსანდრიელი, კირილემ, რა თქმა უნდა, პირველივე ეტაპზე გააცნობიერა, რომ ასეთი მასშტაბური გაუკუღმართება კონკრეტულად ნესტორისგან არ იქნებოდა დაწყებული, რომ როგორც ყველაფერს ამასაც თავისი სათავეები ექნებოდა. კირილემ დაიწყო სათავეთა ძიება, იმიტომ, რომ ჭეშმარიტი აღმოფხვრა ნებისმიერი გაუკუღმართებული სწავლებისა, ნებისმიერი გაუკუღმართებული აზრისა მხოლოდ მაშინაა შესაძლებელი, ეკლესიის მამათა სწავლებით, თუ ფესვებიანად ანუ ძირფესვიანად აღმოვფხვრით მას. ამიტომ ეკლესიის მამები უმრავლეს შემთხვევაში, როდესაც ისინი ამა თუ იმ ერესს უპირისპირდებიან, მხოლოდ იმ პიროვნებას, რომელიც ერესს გამოთქვამს, ერესის იარაღია ანუ ერესის ჭურჭელია, მის შრომებს და მის გამონათქვამებს კი არ აქცევენ ყურადღებას, არამედ ისტორიას იკვლევენ, თუ საიდან შეიძლება მომდინარეობდეს ეს ყველაფერი. ამგვარივე დამოკიდებულება გამოიჩინა წმინდა კირილემაც და ნესტორიანიზმის ფესვების კვლევისას, რა თქმა უნდა, ყურადღება მიაქცია ანტიოქიურ გარემოს, სადაც ნესტორი აღიზარდა და მიადგა დიოდორე ტარსელის შრომებს, რომლის ცალკეულ ადგილებშიც აშკარად ამოიკითხა მან ნესტორიანიზმის ერესის შემცველი ცრუ სწავლებანი. შესაბამისად დიოდორეს ერესში დადანაშაულება მხოლოდ ამის შემდეგ იწყება. ასე რომ, ერთი მხარე, რაც განსაზღვრავს იმას, რომ ერეტიკოსის მხილება მყისვე არ ხდება, გახლავთ სწორედ ეს, რომ ზედმიწევნით, ანალიტიკურად, ამომწურავად, გამომწვლილველობითად უნდა იქნეს ყოველივე შესწავლილი, რაც დროს მოითხოვს. ნაჩქარევად ქმედება არ შეიძლება განხორციელდეს და რამდენადაც შეჩვენებას, მოკვეთას ერთი და იგივე მნიშვნელობა აქვს გინდა დღეს იყოს გინდა ხვალ, მხოლოდ ბოლომდე არგუმენტირებული, აბსოლუტურად დასაბუთებული მოვლენა ეძლევა და გადაეცემა ანათემას. რამდენადაც ანათემა ყველაზე დიდი სასჯელია, ამ სასჯელის რაიმესადმი და ვინმესადმი გამოტანა ეკლესიის მხრიდან მხოლოდ მაშინ ხდება, როდესაც საბოლოოდ დამტკიცებული, დადასტურებული და სინანულისგან ყოვლითურთ უცხო მოვლენაა ჩვენს წინაშე, არგუმენტირებული და დასაბუთებული გაუკუღმართებაში. მაგრამ აქაც არის მეორე მხარე: შეიძლება ჩვენ ვაცნობიერებდეთ და ვასაბუთებდეთ კიდეც, რომ აზრი ერეტიკულია, მისი გამომთქმელი ერეტიკოსია, მაგრამ არ ვიჩქაროთ ამგვარი პიროვნების ანათემირება. შეიძლება მოძღვრების არაჭეშმარიტება სავსებით წარმოვაჩინოთ და ამის ვალდებულება უეჭველად გვაქვს, მაგრამ ანათემა არ გამოვუცხადოთ მოძღვარს, ე.ი. ამ აზრის გამომთქმელს, რამდენადაც ეკლესია ყოველთვის ითვალისწინებს ვითარებას და მდგომარეობას. თუ ამა თუ იმ პიროვნებისადმი ანათემის გამოცხადებას რაიმე დიდი Mმშფოთვარება, დიდი მღელვარება შეიძლება მოჰყვეს და ამით კიდევ უფრო მეტი ზიანი მიადგეს ეკლესიას, საღვთო იკონომიით ანუ საღვთო განგებულებით მოცემულ მომენტში ანათემირება შეჩერდება და როცა საამისო მდგომარეობა შეიქმნება მაშინ გამოეცხადება. წმინდა კირილემაც ამგვარად იმოქმედა, მან არა მხოლოდ დიოდორე ტარსელს, არამედ დიოდორე ტარსელის გაუკუღმართებაშიც მოწაფეს თეოდორე მოფსუესტიელს, რა თქმა უნდა, მყისვე არ გამოუცხადა ანათემა, ამხილა მათი გაუკუღმართებანი, ამის თაობაზე მან 338 წელს მან საგანგებო წიგნიც დაწერა სათაურით “დიოდორეს და თეოდორეს წინააღმდეგ”, მაგრამ ანათემა არ გამოუცხადებია მათთვის. იმიტომ, რომ იცოდა ეს დიდ მღელვარებას და მშფოთვარებას და შესაძლოა ეკლესიათა გახლეჩასაც კვლავ გამოიწვევდა ანტიოქიასა და ალექსანდრიას შორის. მაგრამ როცა დადგა ჟამი ამისა, როდესაც გააცნობიერა თვით ანტიოქიის მრევლმაც, ზოგადად საეკლესიო სამყარომ დიოდორესა და თეოდორეს მწვალებლურობა, 553 წელს კონსტანტინოპოლის V კრებაზე უკვე შესაძლებელი გახდა მათი ანათემირება, ე.ი. დიოდორეს გარდაცვალებიდან თითქმის ერთი საუკუნის შემდეგ, ყოველშემთხვევაში საუკუნემდე მიახლოებული ჟამის შემდეგ.

ამრიგად, აი ამ მოვლენაზე ხაზგასმა, რომ ეს საეკლესიო ტრადიციაა და ჭეშმარიტად ასეა და ამის დასაბუთება, როგორც ჩვენ ზემოთ ციტატა მოვიტანეთ იუსტინიანესგან, ამის დასაბუთება წმინდა “მოციქულთა განწესებების” მიხედვით აღნიშნული ძეგლის კვლავაც ავტორიტეტულობას, რომ ეს ძეგლი ჯერ კიდევ VI ს-შიც ინარჩუნებს ავტორიტეტულობას, ამის უეჭველი საბუთია.

ხსენებული განწესებებიდან ასევე ვრცელი ციტატა მოაქვს ტიმოთე კონსტანტინოპოლელს (რომელიც დაახლოებით 625 წელს აღესრულა, ე.ი. VII ს-ში), რომელიც ამბობს: “ამგვარი წიგნები რომ (ტიმოთე გარკვეულ წიგნებზე საუბრობს. არა “მოციქულთა განწესებებზე”, არამედ ერეტიკოსთა წიგნებზე) ყალბია, ამის შესახებ ისმინე მოციქულთა განწესებანი (და მოტანილია ვრცელი ციტატა მოციქულთა განწესებანიდან): “გაფრთხილდით და არ შეიწყნაროთ უღმრთოთა მიერ ჩვენი სახელით თხზული წიგნები (ის ყალბი წიგნები ვრცელდებოდა მოციქულთა სახელებით), არამედ საქმეთა ბუნებასა და შეურყვნელ აზრს მიაპყარით ყურადღება. ვუწყით, რომ ვინც სიმონისა და კლეობიობის შხამიანი წიგნები შეთხზა ქრისტესა და მისი მოწაფეების სახელით ავრცელებს მათ, რომ გაცთუნონ თქვენ, რომლებსაც გიყვართ ქრისტე და ჩვენ, მისი მონები. ძველადაც დაუწერიათ აპოკრიფული წიგნები მოსესი, ენოქისა, ადამისა, ესაიასი, დავითისა, ელიასი და სამი პატრიარქისა, განმხრწნელნი და ჭეშმარიტების წინააღმდეგნი. ამჯერადაც მსგავსი რამ განიზრახეს ურჯულოებმა. გაერიდეთ მათ მოძღვრებას, რომ არ ეზიაროთ ხსენებულ ყალბისმქნელთა სასჯელს, რომლებიც აცთუნებდნენ და სპობდნენ უფლის მორწმუნე და უმწიკვლო მოწაფეებს”. ეს ციტატა გახლავთ “მოციქულთა განწესებანის” VI წიგნის XVI თავიდან.

ავღნიშნავთ იმასაც, რომ დაახლოებით ამავე ეპოქაშივე ისეთ უდიდეს მოძღვარს, როგორიც გახლდათ წმინდა სოფრონ იერუსალიმელი, რომელიც აღესრულა 638 წელს, ასევე ვრცელი ციტატა მოაქვს თავის შრომაში “უწყებათა შესახებ”.

ამრიგად VII ს-ის I ნახევარშიც “მოციქულთა განწესებანის” ავტორიტეტულობა სრულიად გარკვევით სახეზეა. ამასვე გვიდასტურებს ჩვენ მოძღვართა შორის ჭეშმარიტად უდიდესი წმინდა მაქსიმე აღმსარებელი, რომელიც აღმსარებლურად აღესრულა 662 წელს. მაქსიმეს მრავალ შრომათა შორის გამოირჩევა ძალიან საგულისხმო და საყურადღებო შესავალი, იგივე ნაშრომი წმინდა დიონისე არეოპაგელის თხზულებებისადმი წამძღვარებული. სხვათაშორის ეს ძველქართულადაც გახლავთ თარგმნილი წმინდა ეფრემ მცირის მიერ და გამოცემულიცაა (იგი გამოსცა ივანე ლოლაშვილმა). სამწუხაროდ გამომცემელიცა და სხვა მკვლევარებიც, რომლებიც ამ ძეგლის ეფრემისეულ თარგმანს შეხებიან, მიიჩნევენ, რომ ესაა ეფრემის ორიგინალური შრომა, რომ თითქოს ეფრემმა ორიგინალური, თვით მის მიერვე დაწერილი წინასიტყვაობა წაუმძღვარა დიონისე არეოპაგელის თხზულებების მისეულ ძველქართულ თარგმანს. ხელნაწერებში ამ თარგმანს ახლავს შესავალიც, რომელიც მკვლევრებმა მიიჩნიეს საკუთრივ ეფრემ მცირისეულ შრომად, და მთელი თეორიებია, სხვათაშორის, ამაზე აგებული. კარგადაა ცნობილი, რომ არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით ჩვენთან საქართველოში ძალიან გაცხოველებული პაექრობაა. ნაწილი ურყევად თვლის იმას, რომ თითქოს ამ ძეგლების ნამდვილი ავტორი პეტრე იბერია, მეორე ნაწილი მკვეთრად უარყოფს ამას და ამ შემთხვევაში ეს ძეგლი ორივესგან გამოყენებულია. ერთნი იყენებენ თითქოს ეფრემისეულ შესავალს არეოპაგეტული შრომების ქართული თარგმანისას იმის საჩვენებლად, რომ ეფრემი იქ თითქოს სადღაც ჩუმად მიანიშნებს, რომ ეს შრომები ნამდვილად არეოპაგელის კი არ არის, არამედ ვითომ პეტრე იბერისა. მეორენი ამავე ძეგლს იმოწმებენ ასევე ეფრემის ავტორობით და იმას გახაზავენ, რომ ეფრემი არსად არ მიანიშნებს, რომ ეს ძეგლები არაა არეოპაგელისა, ანუ მოაქვთ ეს ტექსტი როგორც პეტრე იბერის ავტორობის უარმყოფელი დოკუმენტი. ერთნი, როგორც უკვე ავღნიშნეთ, პირიქით ამ ავტორობის დამადასტურებლად მიიჩნევენ. ორივე ეს პოზიცია და ამაზე მთელი თეორიების აგება, როგორც ეს ჩვეულებრივ ხშირად ხდება კონკრეტული ფაქტის გამოვლენის შემდეგ, სრულიად უფასურდება, გავაცნობიერებთ რა, რომ ეს ყველაფერი ორიგინალურობას არანაირად არ უკავშირდება, რომ ესაა წმინდა მაქსიმე აღმსარებელის შრომა ეფრემისგან არეოპაგეტულ თხზულებებთან ერთად თარგმნილი, სხვათაშორის სიტყვასიტყვით თარგმნილი. ჩვენ ამაზე ერთ დროს საგანგებო მოხსენებაც გვქონდა, თუმცა სამწუხაროდ ეს სტატია ვერ გამოვაქვეყნეთ.

აი ამ ძეგლში, ამ შესავალში მაქსიმე იმოწმებს “მოციქულთა განწესებანს” და ამბობს: “შემდეგ, თანახმად “მოციქულთა განწესებების” VII წიგნისა, ათენელ მორწმუნეთა ეპისკოპოსად ქრისტეს მტვირთველი პავლე დაადგენს დიონისეს”. ასევე არეოპაგელის VIII ეპისტოლისადმი დართულ ერთ-ერთ კომენტარში ვკითხულობთ: “დიონისე რჯკულმდებლად სახელდებს წმინდა მოციქულ პავლეს, რომელმაც ათენელთა ეკლესიის მღვდელთმთავრობისათვის ხელნი დაასხნა მას, როგორც ეს მოციქულთა წმინდა განწესებებში წერია”. როგორც ვხედავთ მაქსიმეც “წმინდას” უწოდებს “მოცქიულთა განწესებებს” და თვით დამოწმების ფაქტიც ცხადყოფს, რომ VII ს-ის უდიდესი საეკლესიო მამები ჭეშმარიტად წმინდა წიგნად მიიჩნევდნენ, ჯერ კიდევ არსებით ნაწილს “მოციქულთა განწესებებისას”.

ჩვენ დროებით აქ შევჩერდებით და მომდევნო ვითარებაზე აღნიშნულ ძეგლთან დაკავშირებით და აგრეთვე სხვა საკითხებზე, რაც წმინდა კლიმენტი რომაელის ავტორობით ცნობილ შრომებს უკავშირდება, შემდეგ საუბარში ვისაუბრებთ.

 95–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=tuBfaTgXhqw

მოციქულთა განწესებანი” საეკლესიო მწერლობაში (მეორე ნაწილი)

ჩვენს წინა საუბარში კონკრეტულად, ფაქტობრივად ვეხებოდით ადრექრისტიანული ლიტერატურის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ძეგლის “მოციქულთა განწესებანის” ისტორიას, ეკლესიის მამათა გამონათქვამებს, ეკლესიის მამათაგან დამოწმებებს ამ ძეგლისას, რაც მნიშვნელოვან დასკვნებს გამოგვატანინებს. მივედით VII ს-ის შუა წლებამდე და II ნახევრამდე და ვფიქრობთ ცხადად იქნა წარმოჩენილი, რომ ჯერ კიდევ ერთი ხაზი, ერთი განწყობაა აღნიშნულ ძეგლთან დაკავშირებით, ანდა, უფრო მართებული იქნება, აღნიშნული ძეგლის შეურყვნელ, წმინდა ნაწილთან დაკავშირებით. ცალკეული შენარევები უეჭველად ექნებოდა უკვე ამ ძეგლს, მაგრამ ეს შენარევები, ალბათ, ჯერაც მეორეხარისხოვანი რჩებოდა, ხოლო არსებითი ნაწილი ამ ძეგლისა ჯერ კიდევ გაუკუღმართების გარეშე იყო, რასაც არა მხოლოდ გამოყენება ცხადყოფს აღნიშნული ძეგლისა უდიდეს მოძღვართა მიერ, იქნება ეს, IV საუკუნიდან თუ დავიწყებთ, ეპიფანე კვიპრელი, პროკლე კონსტანტინოპოლელი, ევთალე, რომელიც აღნიშნულ წმინდანთა შორის არ შედის, მაგრამ ღირსეული მოღვაწეა, ლეონტი, სოფრონ იერუსალიმელი, მაქსიმე აღმსარებელი თუ სხვები. მაქსიმე აღმსარებელი იყო ის ბოლო ავტორი, რომელიც ჩვენ წინა საუბარში დავიმოწმეთ და რომლის გამონათქვამიც, სავსებით ერთაზროვანი, აღნიშნული ძეგლის ღირსებას წარმოაჩენს, თუნდაც ეპითეტურად, როდესაც ის “მოციქულთა განწესებებს” უწოდებს “წმინდას”: “როგორც ეს მოცქიულთა წმინდა განწესებებში წერია”, - ამბობს მაქსიმე აღმსარებელი.

მაგრამ ამ შემთხვევაშიც ხაზგასმით უნდა ავღნიშნოთ, რომ მიუხედავად დიდი დაფასებისა VII ს-ში მნიშვნელოვან ტექსტობრივ გაყალბებათა გამო უმრავლესობა უკვე ეჭვის თვალით უცქერდა ამ თხზულებას. ჩვენ ზემოთ ვნახეთ, რომ ასეთი დაეჭვება ბევრის მიერ გამოთქმული იყო ჯერ კიდევ ეპიფანე კვიპრელის დროს, როდესაც ეპიფანე ამბობდა, რომ ეს ძეგლი ბევრისთვის საკამათოდ ჩანს, მაგრამ არ არის ის არსებითად შერყვნილიო. მაგრამ ასეა თუ ისე დაეჭვება სახეზეა უკვე IV საუკუნისთვის. ეს დაეჭვება VII საუკუნისთვის უკვე მნიშვნელოვნად გაძლიერებულია, იმიტომ, რომ როგორც ჩანს ეს შენარევები, არაჭეშმარიტი ტექსტობრივი ჩართვები თანდათან მატულობს, ბევრდება და ჩვენ ისიც შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გარდა ზემორე ცნობისა, რაც ეპიფანე კვიპრელს უკავშირდება, რომ საკამათოდ აღიქვამდა ბევრი ამ ძეგლს უკვე IV საუკუნეში, თანდათან რომ ძლიერდება ეს უარყოფითი განწყობა, ამის ერთ-ერთ დადასტურებად ჩვენ შეგვიძლია მოვიხმოთ V ს-ის მწერლის არისტოკრიტე, ე.წ. თეოსოფის, აპოკრიფულ წიგნთა სია. მან სია შეადგინა, სადაც “მოციქულთა განწესებანი” ფსევდო ეპიგრაფიკულ ძეგლებში აქვს მოთავსებული. ეს დასაბუთებული ეჭვი მოგვიანებით კიდევ უფრო ძლიერდება და VII ს-ის მიწურულს, კერძოდ, როგორც ეს თავის დროზე ავღნიშნეთ, 691 წელს კონსტანტინოპოლის ტრულის კრებაზე ასეთი კანონია გამოტანილი (ჩვენ ამას ახალქართულად წარმოვადგენთ): “ამ წმინდა კრებამ უმჯობესად და ყოვლად სასურველად მიიჩნია, რომ მან ამიერიდანაც მტკიცედ და უცვლელად შეინარჩუნოს ჩვენზე უწინარეს წმინდა და ნეტარ მამათა მიერ შეწყნარებული, დამტკიცებული და წმინდა და დიდებულ მოციქულთა სახელით ჩვენთვის გადმოცემული 85 კანონი”. ეს ის 85 კანონი გახლავთ, რომლის 85-ე კანონში “მოციქულთა განწესებანის” ღვთაებრიობაა, პირდაპირ რომ ვთქვათ, და განსაკუთრებული ღირებულებაა წარმოჩენილი. ამიტომ გახაზავს ტრულის კრების ეს კანონი პირველ რიგში მოციქულთა 85 კანონის ავტორიტეტს. იმიტომ, რომ ამ ძეგლის შესახებ წერილობით სწორედ იმ კანონშია საუბარი და რამდენადაც საპირისპირო განჩინება გამოაქვს ამ კრებას, ე.ი. თუ მოციქულთა 85-ე კანონი ამ ძეგლის განსაკუთრებულ ღირსებას წარმოაჩენს, ხოლო ხსენებული კრება პირიქით უღირსებაზეა აქცენტირებული, შესაბამისად განმარტებაც საჭიროა თუ რატომ შეიცვალა მოციქულთა საღვთო კანონების ეს პირდაპირი განჩინება. ეს კანონი ამბობს, რომ მოციქულთა კანონები ჩვენგან უცვლელადაა გაზიარებული “სალხინებელად სულთა და საკურნებელად ვნებათა. ამ კანონებში ნაბრძანებია, რომ შევიწყნაროთ იმავე მოციქულთა კლიმენტისეული განწესებანი (აქ იგულისხმება მოციქულთაგან ნაკარნახევი, მოციქულთაგან გადმოცემული, მაგრამ კლიმენტისგან ჩაწერილი, კლიმენტისგან დაწერილი განწესებანი, ანუ იგივე თხზულება, რომელსაც “მოციქულთა განწესებანი ეწოდება”), რომელთაგან (ამ განწესებათაგან) ზოგიერთს ძველადვე არამართლმადიდებელთა ღვთისმსახურებისათვის უცხო და ყალბი რამ დაემატა ეკლესიის შესარყვნელად”. აქ უკვე მკვეთრადაა ის წარმოჩენილი, რომ როდესაც მოციქულებმა 85-ე კანონში ამ ძეგლის “მოციქულთა განწესებანის” სიწმინდე წარმოაჩინეს, მაშინ ეს ძეგლი მართლაც წმინდა იყო, ტექსტობრივად მთლიანად შეურყვნელი იყო, მაგრამ შემდეგ მოხდა მისი გაუკუღმართება. ამას უსვამს ხაზს ხსენებული კრება და ამიტომ აღნიშნავს, რომ “ძველადვე არამართლმადიებელთა ღვთისმსახურებისათვის უცხო და ყალბი რამ დაემატა ამ ძეგლს ეკლესიის შესარყვნელად და ამით საღვთო დოგმატთა კეთილსახოვანი მშვენიერებაც დაიჩრდილა. ამიტომ უმეტესად ქრისტიანი სამწყსოს აღორძინებისა და განმტკიცების მიზნით მართებულად უკუვაგდებთ ხსენებულ განწესებებს”. ამავე კრების ძველი ქართული თარგმანი (მსმენელს შეუძლია ნახოს) არსენ იყალთოელის მიერ თარგმნილ “დიდი რჯულის კანონის” ტექსტშია, (ქართული თარგმანი გამოცემულია 1975 წელს) 372 გვერდზე, ეს კანონი კი გახლავთ ტრულის კრების მე-2 კანონი. ამირგად, ამ კანონით თავის დროზე უწმინდესი, მაგრამ შემდეგ ტექსტობრივად გაუკუღმართებული “მოციქულთა განწესებანი” “განკანონდა”, ანუ ანათემირებულ იქნა, ანუ უკუგდებულ იქნა.

მიუხედავად ამისა კრების შემდეგაც მამათაგან ზოგი კვლავაც წმინდა წიგნად თვლიდა ხსენებული ძეგლის შეურყვნელ ნაწილს. ჩვენ რომ მართებულობა გვქონდეს შეფასებაში, თუ რატომ ხდება მსოფლიო კრების განჩინების შემდეგ კვლავაც სარგებლობა ამ ძეგლით და არა მხოლოდ სარგებლობა, არამედ კვლავაც წმინდა ძეგლად მისი წოდება, აქ უნდა ავღნიშნოთ, რომ სარგებლობა და გამოყენება ხდება მხოლოდ იმ ნაწილისა, რომელიც შეურყვნელია, რისი გარჩევაც უდიდეს მოძღვართ, რა თქმა უნდა, ყოველთვის ძალუძთ და სწორედ ამ შეურყვნელ ნაწილს განუკუთვნებენ ისინი ეპითეტს “წმინდა”. არა იმ შერყვნილს და დამახინჯებულს, რის გამოც ტრულის კრებამ აღნშნული ძეგლის გამოყენება აკრძალა და აკრძალა მრევლისთვის საჯაროდ, თორემ მოძღვართათვის ის არასოდეს არ აკრძალულა, იმგვარ მოძღვართათვის, რომელთაც რჯულის ლამპარი ხელთ უპყრიათ და არაფერს გაუკუღმართებულს, რა თქმა უნდა, ცთომილების, უცოდნელობის გამო ამ სიწმიდნეში არ შემოუშვებენ. პირუკუ, რაც შერყვნილია ამ ძეგლში ისინი სრულიად გამჭვირვალედ ხედავენ ამას და რაც შეურყვნელია, კლიმენტისეულია და მოციქულთა დროინდელია, ამასაც, ცხადია, ყოვლად უზადოდ ხედავენ, ჭვრეტენ და სწორედ ამ უზადო ნაწილს იშველიებენ ისინი შემდგომ საუკუნეებშიც. სხვაგვარად ჩვენ ვერავითარ შემთხვევაში ვერ ავხსნით, რომ ამ კრების შემდეგაც დიდი მოძღვარნი კვლავაც სარგებლობენ ხსენებული “მოციქულთა განწესებანით”. ანუ ეს კვლავაც იმის დადასტურებაა, რომ “მოციქულთა განწესებანი” მთლიანად კი არ გაუკუმართებულა, მთლიანად კი არ შერყვნილა, არამედ სხვადასხვა ტექსტობრივი ადგილი გაირყვნა მისი გვიანდელი ჩანართების გამო. და რამდენადაც მოუმზადებელ პიროვნებას, ანდა თუნდაც სასულიერო პირს, მაგრამ არა იმგვარი გამჭრიახი მჭვრეტელობის მქონეს, რომელსაც შეუძლია ზედმიწევნით გარჩევა იფქლისა და ღვარძლისა, აი ამგვარ პირთათვის სახმარებლად აიკრძალა ეს ძეგლი, თუმცა არა, რა თქმა უნდა, ისეთ მოძღვართათვის, რომლებიც მისხალ-მისხალ არიან განმრჩევნი უკეთურებისა და სიკეთისა.

ამიტომაა, რომ 691 წლის ტრულის კრების შემდეგაც თუნდაც ისეთ უდიდეს ავტორიტეტთან ეკლესიისა, როგორიც გახლდათ იოანე დამასკელი, ჩვენ გვხვდება ამ ძეგლის დამოწმება. კერძოდ ეს დამოწმება სახეზეა იოანე დამასკელის ქადაგებაში “წმინდა მარხვათა შესახებ”, სადაც აღნიშნულია: “როდესაც ამოვიკითხეთ წმინდა მოციქულთა განწესებანი (როგორც ვხედავთ ეპითეტი “წმინდა” კვლავ სახეზეა), ეს განჩინება ვნახეთ: საჭიროა ვიმარხოთ წმინდა ორმოცეული” (მართლაც ეს ციტატა “მოციქულთა განწესებანში” გვაქვს). იქვე იოანე დამასკელისგან განმარტებულია თუ როგორი აზრი აქვს მოციქულთა დამოწმებულ განჩინებას. ხოლო ერთი გვერდის შემდეგ ხსენებული ძეგლი იოანე დამასკელისგან კვლავ დამოწმებულია და მისგან მოტანილია საკმაოდ მოზრდილი ციტატა. ამ ციტატას ამჟამად არ წარმოვადგენთ, მაგრამ თვითონ ეს ციტატა რომ დამოწმებულია ასე ვრცლად იოანე დამასკელისგან, ხოლო იოანე დამასკელი მოგეხსენებათ VIII ს-ის მოძღვარია, ეს უეჭველი და სრულიად უპირობო დადასტურებაა იმისა, რომ “მოციქულთა განწესებანი” მთლიანობითად და ყველას მოხმარებიდან კი განკვეთილა, არამედ მხოლოდ მოუმზადებელთა, მხოლოდ გონებით ნაკლებ გამჭრიახთა და ნაკლებ მჭვრეტელთაგან აიკრძალა იგი. ანუ მასობრივი ხმარებისგან აიკრძალა, თორემ ღირსეულ მოძღვართათვის კვალვაც რჩებოდა გამოსაყენებელ და ავტორიტეტულ წიგნად ამ ძეგლის ღირსეული ნაწილი, ხოლო შეურყვნელი ნაწილის გამოყოფა სწორედ მათ ხელეწიფებოდათ.

“მოციქულთა განწესებანი”, შეგვიძლია ავღნიშნოთ, საღვთო სიტყვად მიაჩნია IX ს-ის ცნობილ ქრისტიან საეკლესიო ავტორს, ცნობილ ქრონოგრაფს ანუ ჟამთა აღმწერელს გიორგი ჰამარტოლს, რომლის ქრონოგრაფია ანუ ჟამთააღწერა, მოგეხსენებათ, ძველქართულადაცაა თარგმნილი წმინდ არსენ იყალთოელის მიერ. გიორგი 842 წელს აღესრულა, ე.ი. ის IX ს-ის I ნახევრის ვითარებას წარმოგვიდგენს ჩვენ. და აი ეს მოძღვარიც, როგორც ავღნიშნეთ, “მოციქულთა განწესებებს კვლავ იმოწმებს თავისი ქრონიკის 50-ე თავში, სადაც ხაზგასმით შემდეგია აღნიშნული (ჩვენ ამ შემთხვევაში ციტატა იმდენად არ გვაინტერესებს, რამდენადაც იმ ძეგლის შეფასება, საიდანაც ეს ციტატაა): “ამას ამბობს საღვთო სიტყვა “მოციქულთა განწესებებში” (აქ საგულისხმოა ფრაზა “საღვთო სიტყვა”. ე.ი. იგულისხმება “მოციქულთა განწესებების” ის ადგილი, რომელიც შეურყვნელია და ეს შეურყვნელი, გაუკუღმართების გარეშე გადარჩენილი გარკვეული ნაწილი “მოციქულთა განწესებებისა” მას ღვთის სიტყვის გამოხატულებად მიაჩნია).

იმავე ავტორთან სხვაგან ვკითხულობთ: “საღვთო სიტყვამ ამგვარად გააცხადა და თქვა “მოციქულთა განწესებანში”.

ზემორე ხსენებული ძეგლის, ე.ი. “ქრონოგრაფის” ანუ “ჟამთა აღმწერლის” 121-ე თავში მოტანილია კვლავაც ციტატა “მოციქულთა განწესებანიდან” და ეს ციტატა ამ შემთხვევაში გულისხმობს პეტრე მოციქულის სიტყვებს, ე.ი. თვით ძეგლში ეს ციტატა პეტრე მოციქულის სიტყვებადაა წარმოდგენილი და ამგვარადვეა მოტანილი გიორგი ჰამარტოლის მიერ, ანუ როგორც ჭეშმარიტად პეტრე მოცქიულის სიტყვები. და თუნდაც ამითაც ჩანს, რომ გიორგი ჰამარტოლს “მოციქულთა განწესებანის” გარკვეული ნაწილი ნაყალბევ ძეგლად არ მიაჩნია, ე.ი. მთლიანად წახდენილად ეს თხზულება მას არ ეგულება. კერძოდ ეს დამოწმება ამგვარი სახისაა: “ამის შესახებ, - ამბობს გიორგი, “მოციქულთა განწესებანში” ამბობს დიდი მოციქულოი პეტრე”... შემდეგ კი მოტანილია სათანადო სიტყვები.

იმავე ძეგლში სხვაგან ჩვენ ასეთი ციტატა შეგვიძლია მოვიშველიოთ: “ამათ შესახებ “მოციქულთა განწესებანში” ამბობს საღვთო სიტყვა”. ან კიდევ სხვა ადგილას: “მოციქულთა განწესებანში ამგვარად ამბობს საღვთო სიტყვა”. ე.ი. როგორც ვხედავთ ყველგან ყველა შემთხვევაში რა ციტატაც მოაქვს გიორგი ჰამარტოლს, ყველგან იგი მას სახელდებს, როგორც “საღვთო სიტყვას”.

შეიძლებოდა აგრეთვე, გარდა ამ ორი ავტორისა (წმინდა იოანე დამასკელისა და გიორგი ჰამარტოლისა), მიგვეთითებინა უდიდესი მოძღვრის წმინდა სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველის, რომელიც XI ს-ის 30-იანი წლების მიწურულს აღესრულა (მის აღსრულებაზე სხვადასხვა აზრია, ზოგი 1021 წლით თვლის მას აღსრულებულად, ზოგი 1041-42 წლებში, თუმცა ასეა თუ ისე ისაა X ს-ის მიწურულისა და XI ს-ის I ნახევრის მოღვაწე), ერთ შრომაზე, სადაც სვიმეონი, მიმართავს რა მრევლის წევრს, საგანგებოდ აღნიშნავს: “შენთვის უფრო ისაა საჭირო, რომ გულმოდგინეთ შეუდგე განწესებათა და კანონთა კითხვას”. იგივე წმინდა მამა სხვაგან შენიშნავს: “რომელ წიგნებშიც არ ირღვევა ღვთისა ან მოციქულთა კანონებისა, ანდა მოციქულთა განწესებების მცნება, მოვალენი ხართ დაემორჩილოთ მათ და ერწმუნოთ როგორც უფალს”.

ჩვენ შეიძლებოდა ეს ციტატები კვლავ გაგვეგრძელებინა, მაგრამ ამის აუცილებლობას ვხედავთ და ვთვლით, რომ მოტანილი ციტატებიც აშკარად აჩვენებს თუ რაოდენ დიდი იყო სამოციქულო განწესებათა ღირსეული სწავლებების ავტორიტეტი უძველესი დროიდანვე. გარკვეული შერყვნა, ტექსტობრივი დამახინჯება ამ ძეგლს, სამწუხაროდ, შეეხო ცალკეულ ნაწილებში, მაგრამ ეს არ ნიშნავდა მის ტოტალურ გაუკუღმართებას. ასევე მნიშვნელოვანი ნაწილი გაუკუღმართების გარეშე დარჩა, რაც გვიანაც გამოიყენებოდა. შეიძლებოდა იმის აღნიშვნაც აგრეთვე, რომ “მოციქულთა განწესებანი” დიდი ხანია სპეციალური კვლევის საგნად იქცა და ძეგლის ფილოლოგიურმა ანალიზმა ცხადყო, რომ მისი დღევანდელი სახე, როგორც ჩვენამდე დღეს ისაა მოღწეული, თავისი შენარევებით, IV ს-ში უნდა იყოს ჩამოყალიბებული.

ხსენებული თხზულების უდიდესი ნაწილი, კერძოდ I_VI წიგნი, სხვათაშორის, ენათესავება ჩვენამდე ძირითადად სირიულ ენაზე შემონახულ ვრცელ საეკლესიო რჯულდებას სათაურით “მოძღვრება ანუ საყოველთაო სწავლება მაცხოვრის 12 მოციქულისა და წმინდა მოწაფისა”, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში ჩვეულებრივ წოდებულია როგორც “მოციქულთა მოძღვრება” ანუ “დიდასკალია”. დიდასკალია ბერძნული სიტყვა გახლავთ და ქართულად მოძღვრებას ნიშნავს.

ჩვენ რომ ერთიმეორეში არ აგვერიოს, კიდევ ერთხელ ავღნიშნოთ კლიმენტი რომაელის სახელს რა კანონიკური ძეგლები უკავშირდება და რომელია მათგან ღირსეული და შეწყნარებული. შეწყნარებული გახლავთ მხოლოდ ერთადერთი “მოციქულთა 85 კანონი”, რომლებიც კლიმენტი რომაელისგანაა დაწერილი, მისგანაა ჩაწერილი. თავის დროზე ასევე წმინდა იყო, როგორც ავღნიშნეთ, “მოციქულთა განწესებანი” 8 წიგნად აღწერილი, რომელიც შემდეგ შეირყვნა. საეკლესიო ტრადიციაში, როგორც ამ ბოლო აღნიშვნაში ვთქვით, ასევე ცნობილია ძირითადად სირიულ ენაზე სათაურითაც და შინაარსითაც მსგავსი ზემორე ძეგლებთან, ასევე კანონიკური ხასიათის ძეგლი “მოციქულთა მოძღვრება” ანუ “დიდასკალია”. ე.ი. ეს ძეგლები, რაც არ უნდა ენათესავებოდნენ ისინი ერთმანეთს, თავისთავადაც სხვადასხვანი არიან და სათაურის მსგავსებამ ერთიმეორეში მათი აღრევა არ უნდა გამოიწვიოს ჩვენთვის. საკუთრივ ეს ბოლო ხსნეებული ძეგლი “მოციქულთა მოძღვრება” ანუ “დიდასკალია” უკანასკნელი გამოკვლევების საფუძველზე საბოლოოდ ფორმირებულად მიიჩნევა III ს-ის I ნახევრიდან. ე.ი. ამ დროს უნდა ჩამოყალიბებულიყო სირიულად მოღწეული ეს ძეგლი, მიიჩნევენ რომ ჩრდილო სირიაში წარმართობისგან ახალმოქცეულთა დასამოძღვრად. მაგრამ ეს სირიულ ენაზე დაწერილი არ არის, სირიული ტექსტი თარგმანია ბერძნულიდან, თუმცა საკუთრივ ბერძნული ორიგინალი დღეისათვის დაკარგულია, გარდა რამდენიმე უმნიშვნელო ფრაგმენტისა. ამასთან, რადგანაც ამ “მოციქულთა მოძღვრების” ანუ “დიდასკალიის” უმთავრესი თანმხვედრი ნაწილი ზემოხსენებულ და ჩვენს მიერ განსახილველ “მოციქულთა განწესებებთან” და ამ განწესებების პირველ 6 წიგნთან სრულიად აშკარაა, შესაბამისად ბერძნული პირველსახე ამ “მოციქულთა დიდასკალიისა” რაღაცნაირად მაინც შეიძლება მიახლოებულად დღეს აღდგენილ იქნეს. კვლავ ავღნიშნავთ, რომ “დიდასკალია” სრული სახით დაცულია მხოლოდ სირიულ თარგმანში და ეს თარგმანი ძირითადად ჩვენამდე მოღწეულია არა ერთ რედაქციად, არამედ სამი რედაქციის თუ ვარიანტის სახით და გამოქვეყნებულიცაა. პირველად სირიული ტექსტი გამოაქვეყნა ცნობილმა მკვლევარმა ლაგარდმა, შემდეგ იმავე თარგმანის სხვა რედაქცია გამოსცა ჯიფსონმა და ამას მოჰყვა ის, რომ ზემოხსენებულმა ფუნკმა, რომელმაც “მოციქულთა განწესებანი” გამოაქვეყნა, ამასთან ერთად გამოაქვეყნა “მოციქულთა დიდასკალიაც” სირიული ტექსტი, რომელიც მან ლათინურად თარგმნა. აქ შეიძლებოდა ყურადღება იმაზეც მიგვექცია, რომ სწორედ ეს “დიდასკალიაა” სწორედ ის ძეგლი, რომელიც მკვლევართა შორის მიჩნეულია, როგორც საფუძველი ამავე სათაურის და ამავე დანიშნულების, ე.ი. საეკლესიო რჯულდებითი ანუ კანონიკური დანიშნულების მქონე ეთიოპური და არაბული ძეგლებისა. ეთიოპურად და არაბულად მოღწეულია მრავალი რჯულდებითი ხასიათის ძეგლი და ყველა მათგანი მიიჩნევა მომდინარედ სწორედ ამ “დიდასკალიიდან”. როგორც ვთქვით ეს ძეგლი გამოქვეყნებისას ლათინურად ფუნკმა თარგმნა, მაგრამ აღნიშნული ძეგლი, გარდა სირიულისა, ლათინურადაც უნდა ყოფილიყო ძველ დროში თარგმნილი, იმიტომ, რომ ფრაგმენტები მოღწეულია. ეს ლათინური თარგმანი “დიდასკალიისა” IV ს-ის მიწურულით თარიღდება.

ეს ზემორე მსჯელობა, საკმაოდ ფაქტობრივი და დაწვრილებითი და ალბათ მსმენელისთვის ძნელად აღსაქმელი, ჩვენ რომ შევაჯამოთ, ასეთ სურათს მივიღებთ, რომ “მოციქულთა განწესებების” ერთ-ერთი მონათესავე არის ის კანონიკური ტექსტი რაც სირიულადაა ძირითადად მოღწეული და რასაც ეწოდება “მოციქულთა მოძღვრება” ნუ “დიდასკალია”. ჩვენ ავღნიშნეთ, რომ კერძოდ ამ შემთხვევაში ეს ძეგლი ენათესავება პირველ 6 წიგნს, მაგრამ თქმული გვქონდა, რომ საკუთრივ განწესებანი მთლიანობაში რვა წიგნს შეიცავს და თუ პირველი 6 წიგნის ტექსტობრივი დამთხვევა და ნათესაობა “დიდასკალიასთან” აშკარაა, ბოლო ორი წიგნი სხვა შეფასებას მოითხოვს. კერძოდ VII წიგნის ძირითადი ნაწილი ეფუძნება დღეისათვის უკვე კარგად ცნობილ და ჩვენს მიერ ადრე განხილულ ძეგლს “დიდაქეს” და თითქმის მთელი “დიდაქეა” ამ მეშვიდე წიგნში ციტირებული. ხოლო მერვე წიგნი ენათესავება წმინდა იპოლიტე რომაელის, ამ უდიდესი მოძღვრის, რომელიც 237 წელს აღესრულა მარტვილურად (ჩვენ ამ მოძღვარს შევეხებით დაწვრილებით თავის დროზე), უმნიშვნელოვანესზე უმნიშვნელოვანეს თხზულებას სათაურით “სამოციქულო გადმოცემა”. წმინდა იპოლიტე რომაელს მრავალი უაღრესად ძვირფასი თხზულება აქვს და მათ შორის ყველაზე არსებითი და მნიშვნელოვანი გახლავთ მისი ლიტურგიკულ-კანონიკური შრომა “სამოციქულო გადმოცემა” ანუ როგორც ლათინურშია ის თარგმნილი “სამოციქულო ტრადიცია”. მკვლევართა აზრით და ამ მკვლევართა შორის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილის კვასტენის აზრით, ვინც ერთ-ერთი დიდი პატროლოგია, იპოლიტე რომაელის აღნიშნული შრომა “სამოციქულო გადმოცემა” არის “დიდაქეს” შემდეგ ყველაზე უძველესი და უმეტესად ფასეული საეკლესიო რჯულდებითი ძეგლი.

ამრიგად, ჩვენ “მოციქულთა განწესებების” IV ს-ში საბოლოოდ ფორმირებული ტექსტი წყაროდმცოდნეობითი განხილვით ასე შეგვიძლია წარმოვაჩინოთ, რომ ამ რვაწიგნედიდან, რასაც “მოციქულთა განწესებანი” შეიცავს, პირველი 6 წიგნი აშკარა ტექსტობრივ ნათესაობაშია ძირითადად სირიულად მოღწეულ, ასევე რჯულდებითი ხასიათის ძეგლთან სათაურით “მოციქულთა მოძღვრება” ანუ “დიდასკალია”, VII წიგნი “მოციქულთა განწესებებისა” ტექსტობრივად ენათესავება ჩვენს მიერ ადრე განხილულ “დიდაქეს”, ხოლო მერვე წიგნი ენათესავება წმინდა იპოლიტე რომაელის შრომას სამოციქულო გადმოცემა. ასეთია წყაროდმცოდნეობითი შესწავლის ყველაზე უფრო ძირითადი დასკვნები “მოციქულთა განწესებებთან” დაკავშირებით.

ვფიქრობთ იმის აღნიშვნაც საინტერესოა, რომ VIII წიგნად და საზოგადოდ განწესებათა ბოლო ნაწილად წარმოდგენილი გახლავთ სწორედ ის ძეგლი, რომელიც ჩვენ არაერთგზის ვახსენეთ და რომელიც  “მოციქულთა კანონებად” იწოდება. ე.ი. “მოციქულთა კანონები”, ის კანონიკური ძეგლი, რაც “დიდ რჯულის კანონში” შედის და 85 კანონს შეიცავს, ასევე შედის “მოციქულთა განწესებებშიც”. როგორც ჩანს ან თავიდანვე იყო ეს და ეს იყო საფუძველი “მოციქულთა კანონებისა” და კლიმენტიმ ჯერ ეს დაწერა და შემდეგ “მოციქულთა კანონების” გვერდით გააფართოვა მოციქულთაგან ნაკარნახევი მოძღვრებების წერილობითი აღწერა. მაგრამ ის პირველსაფუძველი, 85 კანონი მისგან ჩაწერილი მოციქულებისგან საფუძვლად დარჩა და შემდეგ შეივსო სხვა ჩანაწერებით მისგან. ასე რომ 85 კანონი თავისთავად შედის ამ “მოციქულთა განწესებებში”, თუმცა ის, როგორც ავღნიშნეთ დამოუკიდებელი ძეგლია და წმინდა ძეგლია, ყოვლად შეურყვნელი. და როდესაც “დიდ რჯულის კანონში” შეიტანეს ეს “მოციქულთა კანონები”, რა თქმა უნდა, ის შემდგომ ტექსტობრივად არც გაუკუღმართდებოდა და არც დაიკარგებოდა. თუმცა ადრეც ეს “მოციქულთა კანონები” უეჭველად ცალკე უნდა არსებულიყო, რადგან თვითონ მასშია მოხსენიებული, როგორც ვთქვით, “მოციქულთა განწესებანი”, ე.ი. “მოციქულთა კანონები” თვითონ იხსნიებს “მოციქულთა განწესებებს”, რაც დადასტურებაა იმისა, რომ ეს ორი ძეგლი ერთი მთლიანობა კი არ იყო თავის დროზე, არამედ ცალ-ცალკე არსებობდა, თუმცა “მოციქულთა განწესებანში” ის შევიდა მთლიანობაში, როგორც ყველაზე დიდი, ყველაზე წმინდა, ყველაზე ღირსეული კანონიკური განაწესი უადრესი ეპოქისა.

ამრიგად, თუ ჩვენ ყველაფერ ზემოთქმულს შევაჯამებთ, ჩვენს მიერ განხილული ძეგლი “მოციქულთა განწესებანი” დღეისათვის მოღწეული სახით, არა თავდაპირველი, უშუალოდ კლიმენტისგან აღწერილი და უწმინდესი და შეურყვნელი სახით, არამედ ჩვენამდე მოღწეული სახით, ეს წარმოადგენს ქრისტიანობის დასაბამიერი და შედარებით მოგვიანეო ეპოქის ამსახველ ძეგლს, რომელმაც მხოლოდ ნაწილობრივ შეინარჩუნა თავდაპირველი არქეტიპული სიწმინდე და შეივსო გვიანდელი სხვადასხვა ტექსტობრივი შენარევებით. თუმცა გარკვეულ ღირებულებას ეს ძეგლი ინარჩუნებს არა მხოლოდ იმ მამებისთვის, რომლებიც ჩვენ ვახსენეთ, არამედ თანამედროვე კვლევისთვისაც. ზემოხსენებული პატროლოგი ამბობს, რომ ადრეული ეპოქისგან ნამემკვდირევი ყველაზე უფრო ვრცელი ლიტურგიკულ-კანონიკური კოლექცია სწორედ “მოციქულთა განწესებების” ჩვენამდე მოღწეული ტექსტია. კიდევ ავღნიშნავთ, რომ ხსენებული ძეგლის პირველსახე, ცხადია, სწორედ კლიმენტი რომაელის მიერ უნდა იყოს შექმნილი, როგორც ამას ადასტურებს მოციქულთა 85-ე კანონი. შემდეგში კლიმენტისეული შრომა თანდათანობით ივსებოდა, ერთი მხრივ ფსევდო ხასიათის აპოკრიფებიდან, მეორე მხრივ კი მოციქულთაგან მომდინარე სხვადასხვა ზეპირი თუ წერილობითი უწყებებით, რომლებიც ადრეულმა ქრისტიანობამ იმემკვიდრა. აპოკრიფულ-კანონიკური ტრადიციის თავმოყრამ, რაც როგორც ჩანს დასრულდა IV ს-ში, შედეგად მოგვცა სწორედ ეს ვრცელი ადრექრისტიანული ლიტურგიკულ-კანონიკური რჯულდება “მოციქულთა განწესებების” სახელწოდებით.

დასასრულს ჩვენ ჩამოვთვლით იმ წიგნებს, იმ რვა წიგნის სახელწოდებებს, რაც “მოციქულთა განწესებებში” შედის: 1) საყოველთაო სწავლება ერისკაცთა შესახებ; 2) ეპისკოპოსთა, ხუცესთა და დიაკონების შესახებ; 3) ქვრივთა შესახებ; 4) ობოლთათვის; 5) მოწამეთათვის; 6) განყოფათა შესახებ; 7) მოღვაწეობის, ევქარისტიის და ქრისტემიერი ზიარების შესახებ; 8) მადლთა ხელდასმისა და საეკლესიო კანონთა შესახებ.

96–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=yomE0aY5m2I

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები