წმიდა დიონისე არეოპაგელი და მისი თხზულებანი

105-108

ზოგადი მიმოხილვა; არეოპაგიტული შრომები

ჩვენი წინა საუბრები ეხებოდა იმ ეპოქას, რაც I ს-ის მიწურულსა და II ს-ის დამდეგს გულისხმობს, გარდამავალ ეპოქას უშუალოდ მოციქულთა მოწაფეების მოღვაწეობიდან საკუთრივ საეკლესიო მოღვაწეობამდე. ამ ეპოქის ყველაზე მნიშვნელოვანი სულიერი განძი, რაც ღვთის მადლით ჩვენამდე შემონახულა, გახლავთ იმ შრომების ერთობლიობა, რომლებსაც არეოპაგეტული თხზულებები ეწოდება. ამ საუბრით ჩვენ სწორედ აღნიშნული თხზულებების შესახებ ვიწყებთ განხილვას. წინასწარ ძნელია განსაზღვრა რამდენი გადაცემა დასჭირდება შედარებით სრულყოფილი სახით ხსენებულ ნაშრომებზე საუბარს, მაგრამ შევეცდებით, რომ მაქსიმალურად არ შემოვიზღუდოთ, სათქმელი ასე თუ ისე ცხადად ჩამოვაყალიბოთ, იმიტომ, რომ საქმე გვაქვს ჭეშმარიტად უმნიშვნელვანესი მნიშველობის ძეგლებთან.

მხოლოდ ძეგლების საკითხი არეოპაგეტულ თხზულებებთან დაკავშირებით არ დგას. კარგად არის ცნობილი, საქართველოს საზოგადოება ინფორმირებულია მეტ-ნაკლებად იმ უაღრესად საჭირბოროტო პრობლემასთან დაკავშირებით, რაც არეოპაგეტული შრომების ავტორს უკავშირდება. ე.ი. ერთია ავტორის პრობლემა, მეორე ეპოქა თუ როდის დაიწერა აღნიშნული შრომები და მესამე და ყველაზე არსებითი საკუთრივ ეს ძეგლები, რას წარმოადგენენ ისინი. რამდენადაც საკითხთა წრე ფართოა და არ არის ერთსახეობრივი, ე.ი. არ არის ვთქვათ მხოლოდ ღვთისმეტყველური, არის აგრეთვე ფილოლოგიურ-ტექსტოლოგიური უაღრესად მნიშვნელვანი და განსახილველადაც მეტ-ნაკლებად აუცილებელი პრობლემატიკა, შესაბამისად ალბათ შედარებით მეტი რაოდენობა ჩვენი გადაცემებისა მიეძღვნება აღნიშნულ ძეგლებს.

პირველი რაც აქედანვე უნდა აღვნიშნოთ, გახლავთ ის, რომ ჩვენ არეოპაგეტულ შრომებს განვიხილავთ სწორედ ამ მონაკვეთში საეკლესიო ლიტერატურის ისტორიისა, სწორედ ამ ქრონოლოგიურ განაწილებაში, I-II ს-ის მიჯნაზე. მართალია კარგა ხანია არის პაექრობა იმასთან დაკავშირებით და ცალკეული გამოკვლევები და გამოკვლევათა ავტორები ფაქტობრივად თითქოსდა ერთმნიშვნელოვან დასკვნას გვთავაზობენ, რომ არეოპაგეტული თხზულებები არა I-II ს-ის მიჯნაზე, არამედ გაცილებით გვიან V ს-ის მიწურულს უნდა დაწერილიყო და დაწერილიყო არა ათენში, არა იმა ადგილას, სადაც არეოპაგი არსებობდა და არსებობს, არამედ სრულიად სხვა ადგილას სირია-პალესტინაში, მიუხედავად ამ შეხედულებების დიდი გავრცელებულობისა ჩვენ მაინც თავს უფლებას მივცემთ საეკლესიო ტრადიციის შესაბამისად არეოპაგეტული თხზულებები განვიხილოთ იმ ეპოქის მხრივ, რა ეპოქასაც ავტორი, პავლე მოციქულის მოწაფე, დიონისე არეპაგელი ეკუთვნის, იეროთეოზის მოწაფე და იმ გეოგრაფიულ არეალში, რასაც არეოპაგი უკავშირდება. ეს არ იქნება, რა თქმა უნდა, ჩვენი ბრმა ერთგულება ეკლესიაში არსებული გადმოცემითი ტრადიციისა, არამედ, ამთავითვე აღვნიშნავთ, ეს გახლავთ დღეისათვის აურაცხელი მონაცემისა და აურაცხელი კვლევა-ძიებითი მასალის თავომყრის შემდეგ, ვფიქრობთ, ერთადერთი ყველაზე უფრო უტყუარი მეცნიერული დასკვნა და პოზიცია. ის რაოდენობა ლიტერატურისა, რაც არეოპაგეტულ ძეგლებს და არეოპაგეტიკის ავტორის გარკვევას მიეძღვნა, მართლაც იმ ზომისაა, რომ პირდაპირ შეიძლება ითქვას, საქმე გვაქვს აღურიცხავ, უამრავი დასახელების მქონე პუბლიკაცისათან. ბიბლიოგრაფიაც კი არეოპაგეტიკისადმი მიძღვნილი შრომებისა ისე უსაზომოდ დიდია, რომ ამ ბიბლიოგრაფიაში გარკვევაც თავისთავად ერთი სერიოზული პრობლემაა. ამასთან გადის წლები და არეოპაგეტიკისადმი მიძღვნილი გამოკვლევების რიცხვი არათუ მცირდება, არამედ კიდევ და კიდევ მატულობს, იზრდება რაოდენობა და როგორც ჯერ კიდევ 60-იან წლებში ერთ-ერთი არეოპაგეტულ შრომათა ბიბლიოგრაფი აღნიშნავდა, არსებობს სერიოზული საფრთხე აღნიშნულ ბიბლიოგრაფიაში ჩაკარგვისა, თავგზა აბნევისა. ასეთი ტერმინიც იქნა შემოტანილი – “დიონისური ცხელება”, რომ რაღაც ცხელებასავით მოედო მეცნიერულ თუ ფსევდო მეცნიერულ სამყაროს საკითხი არეოპაგეტულ შრომებთან დაკავშირებით. მიზეზიც იმისა, თუ რამ გამოიწვია ესოდენი რაოდენობის გამოკვლევათა შექმნა აღნიშნულ საკითხთან კავშირში, სავსებით გამჭვირვალეა და ახსნას ექვემდებარება. ყველაფერს ამ მხრივ მნიშვნელვანს და ყოველივეს, რაც განმარტებას საჭიროებს თანდათანობით, ჩვენი შეხედულებისამებრ, რა თქმა უნდა, წარმოვადგენთ.

ვფიქრობთ, როდესაც არეოპაგეტიკაზე განხილვას ვიწყებთ, პირველ რიგში, საკითხთა მიმდევრობა მეტ-ნაკლებად უნდა გავანაწილოთ, რომ მსმენელისგანაც გარკვეულბა იყოს, შეგნებული მონაწილეობა იყოს იმ საკითხების განხილვაში, რომელთაც ჩვენ წინამდებარე საუბრებში შევუდგებით. ეს განაწილება ამგვარად გამოიკვეთება: ჯერ საკითხის ისტორია, რას გულისხმობს ზედაპირული გაგებით არეოპაგეტიკა, როდის შემოდის საეკლესიო ისტორიაში არეოპაგეტული ძეგლების ცნება? ამ ძეგლების შეფასებ საეკლესიო ტრადიციაში როგორია ვიდრე ბოლო წლებამდე? შემდგომ ამისა კონკრეტულად რა უნდა მივიჩნიოთ ღირებულად და არსებითად არეოპაგეტიკაზე მსჯელობისას, ეპოქა, ავტორი, კონკრეტული ადგილი, რეგიონი და ზოგიერთი პირი არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებული შედარებით ვრცლად იქნება ჩვენს მიერ განხილული გასაგები მიზეზი გამო. ამ შემთხვევაში ვგულისხმობთ პეტრე იბერს, ერთ-ერთ სავარაუდო ავტორს არეოპაგეტული შრომებისას. რამდენადაც ეს კონცეფცია არსებითად უკავშირდება ქართულ საეკლესიო ლიტერატურას, რა თქმა უნდა, ვალდებულნი ვართ, რომ ეს ერთ-ერთი სავარაუდო ავტორი არეოპაგეტული შრომებისა და ალბათობაც ამგვარი თეორიისა ჩვენს მიერ რაც შეიძლება დეტალურად იქნეს განხილული. სხვა თეორიებს, ყველაზე მნიშვნელოვანს, ასევე ვახსენებთ, მეტ-ნაკლებად შევეხებით, მაგრამ წინა პლანზე, რა თქმა უდა, ეს თეორია იქნება, ეს მოსაზრება იქნება. მცირედი საკითხები სხვადასხვა ჟამს, ალაბთ, როგორც მარგინალური, გვერდითა განხილვები, უეჭველად თანმხლები იქნება ჩვენი საუბრებისა და ყოველივე ეს დაგვირგვინდება და შეიკრიბება საკუთრივ ძეგლების საღვთისმეტყველო ანალიზით, თუ რას ნიშნავს არეოპაგეტული ღვთისმეტყველება.

სამწუხაროდ ძალიან ხშირია საუბარი არეოპაგეტიკაზე და ამ საუბართა, განხილვათა და პუბლიცირებული მასალის ავტორთა აბსოლუტური უმრავლესობა, იგნორირებას ახდენს იმ ჭეშმარიტებისას, რასაც არეოპაგეტული თეოლოგია ეწოდება. ეს ზოგჯერ შეგნებულად ხდება სამწუხაროდ, სრულიად აშკარა შეგნებულობით, გადასხვაფერება-გადაკეთება არეოპაგეტული მოძღვრებისა და იმ კალაპოტში ჩაყენება მისი, რაც სასურველია ამა თუ იმ მკვლევარისთვის, ანდა ფსევდო მკვლევარისთვის. ეს საკითხები შესაბამისად უკავშირდება არეოპაგეტული ღვთისმეტყველების განმარტებას და ეს მხარეც, ე.ი. არეოპაგეტული ღვთისმეტყველების რაობაც, შეძლებისდაგვარად სხვა ძეგლების ფონზე უფრო ვრცლად იქნება ჩვენგან განხილული. მაგრამ პირველი, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ესაა საკითხის ისტორია ანუ თვით ცნება არეოპაგეტული შრომები როდის ჩნდება. საკითხის ისტორიაც, ისევე როგორც ყველა სხვა საკითხი და აბსოლუტურად ყველაფერი, რაც კი არეოპაგეტიკას უკავშირდება, ასეც შეიძლება ითქვას, რომანტიკის ელფერითაა შემოსილი, ყველაზე უფრო საიდუმლოებითი ისტორია სწორედ ამ შრომებს აქვს სხვა ძეგლებთან შედარებით და ამ, ერთი შეხედვით უმნიშვნელო, ანდა გაცილებით ნაკლებ ღირებული რამ მონაცემი სხვა ძეგლთან დაკავშირებით რომ თითქმის უინტერესო იქნებოდა, რადგან ის არეოპაგეტიკას უკავშირდება უკვე მნიშვნელოვანი ხდება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებული ყველა საკითხი, მნიშვნელოვანი თუ უმნიშვნელო, ფასეულია, ღირებულია და განხილვას მოითხოვს.

ცნება “არეოპაგეტული შრომები” გულისხმობს იმ ძეგლებს, რომლებიც ყველაზე უფრო გავრცელებული რიგით ასეთი მიმდევრობისაა: პირველი ძეგლი სახელწოდებით “საღვთო სახელთა შესახებ” (ძველ ქათულ თარგმანში “საღმრთოთა სახელთათვის”); მეორე “ციური იერარქიის შესახებ” (ძველ ქართულ თარგმანში “ზეცათა მღდელთმთავრობისათვის”); მესამე შრომა “საეკლესიო იერარქიის შესახებ” (ძველი ქართული თარგმანით “საეკლესიოისა მღდელმთავრობისათვის”); მეოთხე შრომა “საიდუმლო ღვთისმეტყველების შესახებ” (ძველ ქართულად “საიდუმლოდ ღმრთისმეტყველებისათვის”); და მეხუთე შრომად იგულისხმება ათი ეპისტოლის კრებული. ე.ი. არეოპაგეტულ შრომებში შედის არა მხოლოდ ამა თუ იმ საკითხისადმი მიძღვნილი მონოგრაფიული ტიპის საღვთისმეტყველო თხზულება (“საღვთო სახელთა შესახებ”, “ციური იერარქიის შესახებ”, “საეკლესიო იერარქიის შესახებ”, “საიდუმლო ღვთისმეტყველებისათვის”), არამედ ეპისტოლეთა კრებულიც. ეს ეპისტოლეები მოცულობით არაერთგვაროვანია, ზოგი ძალიან მცირეა, ზოგი ძალიან ვრცელია (მაგ. VIII ეპისტოლე), მაგრამ მთლიანობაში ეს გახლავთ ამა თუ იმ პირისადმი გაგზავნილი ეპისტოლარული ხასიათის ძეგლი, სულ ასეთი ძეგლი, თავისთავად, ათია და ამ ათი ეპისტოლის კრებულს რიგით V არეოპაგეტული შრომა ეწოდება, ანუ ეპისტოლეები, პირადი წერილები. აი ეს გახლავთ ის ძეგლები, რომელთა მთლიანობაც არეოპაგეტულ კორპუსად ანდა არეოპაგეტიკად იწოდება.

სახელწოდება “არეოპაგეტიკა”, “არეოპაგეტული ძეგლები”, “არეოპაგეტული კორპუსი”, მომდინარეობს იმ პიროვნებისგან, რომელიც საეკლესიო უძველესი ტრადიციის მიხედვით ამ ძეგლების ავტორია, ამ ძეგლების დამწერია, ეს გახლავთ წმინდა დიონისე არეოპაგელი. წმინდა დიონისე გახლდათ არეოპაგში მოღვაწე, არეოპაგის მღვდელმთავარი, ეპისკოპოსი. არეოპაგი არის ადგილი ათენში, ომის ღმერთის არესის მოედანი, სადაც საკერპო იყო აგებული წარმართულ ეპოქაში, სადაც იმავე საკერპოში მოღვაწეობდა თვით დიონისეც გაქრისტიანებამდე, როგორც ამას მისი ცხოვრება გვაწყებს ჩვენ. ხოლო როდესაც მოხდა მისი გაქრისტიანება პავლე მოციქულის მიერ, დიონისე არეოპაგელმა მთელი თავისი მოღვაწეობა ჭეშმარიტების მსახურებში ჩააყენა, არა მხოლოდ სიტყვიერად, არა მხოლოდ საქმით, არამედ წერილობითი მოღვაწეობის სახითაც და ეს შრომები, რომლებიც ჩვენს მიერ ჩამოითვალა, სწორედ მისი ავტორობით იყო გავრცელებული მთელ საეკლესიო მსოფლიოში, ყველაენოვან თარგმანებში. მათ შორის ძველ ქართულ თარგმანშიც, სადაც მათ აწერიათ: “წმიდისა დიონისე არეოპაგელისა, მღვდელმთავრისაი”. რა თქმა უნდა, ზოგიერთ მონაცემს ჩვენ მოგვიანებით დავაზუსტებთ, ამჯერად მხოლოდ ის სახე რა სახეც ამ ძეგლებს, საკუთრივ ძეგლების სახელწოდებებისა და მათი ავტორის სახით საეკლესიო ისტორიაში აქვთ, აი ამ ვითარებას განვმარტავთ და წარმოვაჩენთ. ეს ძეგლები იწოდება არეოპაგეტულ შრომებად და არეოპაგეტულ შრომებად იმიტომ იწოდება, რომ მათ ავტორად მიჩნეულია წმინდა დიონისე არეოპაგელი, არეოპაგში მოღვაწე მღვდელმთავარი დიონისე, პავლე მოციქულის მოწაფე. აქვე აღვნიშნავთ, რომ დიონისე არეოპაგელის შესახებ გვაუწყებენ არა მხოლოდ ეს მინაწერები არეოპაგეტულ შრომებზე, რომ მათი ავტორი დიონისე არეოპაგელია, არამედ არსებობს დამოუკიდებელი ჰაგიოგრაფიული თხზულება “ცხოვრებაი და მარტვილობაი დიონისესი ძისა სოკრატისი”. დიონისე არეოპაგელის მოღვაწების ამსახველი ეს ჰაგიოგრაფიული შრომა ყველაზე უფრო სრულყოფილი სახით შემონახულია ძველ ქართულ თარგმანში. ეს თარგმანი ეკუთვნის არაუგვიანეს დაახლოებით VII-VIII საუკუნეებს. შეიძლება საყურადღებო ჩანდეს იმის აღნიშვნაც, რომ ქართულიდან ითარგმნა დიონისე არეოპაგელის ცხოვრების ამსახველი ეს ჰაგიოგრაფიული შრომა დაახლოებით IX ს-ში სომხურად. ამ ფაქტს იმიტომ ვაქცევთ ყურადღებას, რომ საზოგადოდ ცნობილია გარკვეული ძეგლები, რომლებიც ქართულად ითარგმნა სომხურიდან, X ს-შიც არის ასეთი ძეგლი დადასტურებული, რაც “შატბერდის კრებულში” გახლავთ შესული, კერძოდ თხზულება “ფსალმუნთა განმარტებანი”, რომლის ავტორიც არის ნეტარი თეოდორიტე კვირელი და მისი ქართულად მთარგმნელი, ჩვენთვის სხვა მხრივ უცნობი პიროვნება დაჩი შესავალსაც უმძღვარებს ამ თავის თარგმანს, სადაც ის პირდაპირ წერს, თუ როგორ თარგმნა სომხურიდან მან ეს ძეგლი. რა თქმა უნდა, როცა სომხურიდან ითარგმნებოდა ქართულად რაიმე, ამგვარი თარგმანი გადიოდა დიდ შემოწმებას, რომ რაიმე სარწმუნოებრივი ცდომილება მასში გაპარული არ ყოფილიყო. თვით დაჩი, როდესაც მან ამგვარი თარგმანი შეასრულა, თვითვე გვაუწყებს შესავალში, რომ დაამთავრა რა თარგმანი მან ეს თარგმანი გაუგზავნა იმ ეპოქის გამოჩენილ მოღვაწეს სტეფანე მტბევარს და სთხოვა მას წაეკითხა და შეეფასებინა. დაჩი ასეთ რამესაც ამბობს: სტეფანეს ისიც ვთხოვეო, რომ თუკი რამ ცდომილებას იპოვიდა, დაეწვა და გაენადგურებინა ეს თარგმანი, როგორც სრულიად უსარგებლო, მაგრამ თუ მოიწონებდა და სათნო-იჩენდა ამ თარგმანს, მაშინ სხვებისთვის წასაკითხადაც ნება დაერთო მისთვის (ე.ი. მთარგმნელისთვის). სხვა ძეგლებიც ვიცით ჩვენ სომხურიდან რომ ქართლად ითარგმნებოდა. ზოგჯერ სამწუხაროდ ამის სრულიად ფუჭი და უმიზნო მიჩქმალვა ხდება, რაც ძალიან აკნინებს მეცნიერულ ღირსებას ზოგიერთი პიროვნებისას. სადაც მიჩქმალვაა, სადაც თვალნათლივი ფაქტის დამახინჯებაა, იქ აუცილებლად იგულისხმება, რომ ცუდადაა საქმე, რაღაც შემაგრება, შეშველებაა საჭირო. ხოლო ჩვენ კარგად უნდა ვიცოდეთ, რომ საქართველოს საეკლესიო კულტურა, საეკლესიო, თუნდაც ლიტერატურის კუთხით, ღირსებანი იმდენად თვალსაჩინოა, იმდენად უნიკალურია, რომ იგი არავითარ შემაგრებას, არავითარ შელამაზებას არ საჭიროებს. ის ფაქტი, რომ ქართულად ითარგმნებოდა საეკლესიო მნიშვნელობის ძეგლები სომხურიდან, ბერძნულიდან, არაბულიდან, სირიულიდან, არის გარკვეული მინიშნებანი კოპტურ ენაზეც, ეთიოპურზეც, მოგვიანებით სლაურზეც, ეს უდიდეს ღირსებას ძველი ქართველი მთარგმნელებისას ჩვენს წინაშე სრულიად თვალნათლივ წარმოაჩენს, ადასტურებს ქართულენოვანი საეკლესიო ლიტერატურის გლობალურობას, ყოვლისმომცველობას ანუ ყოვლისმომცველობისკენ სწრაფვას. ჩვენ ეს წერილობითაც გვაქვს დასაბუთებული ერთ-ერთ სტატიაში, რომელსაც ასეთი სათაური აქვს “მართლმადიდებლობის ისტორიიდან საქართველოში”, რომელიც გამოქვეყნდა ჟურნალში “საქართველოს საპატრიარქოს” პირველ ნომერში, სადაც დაინტერესებულ მკითხველს შეუძლია ნახოს, რომ ყველა ეს მოვლენა, რომ ქართულად თარგმნა ხდებოდა სირიულიდანაც, არაბულიდანაც, ბერძნულიდანაც, სლაურიდანაც, სომხურიდანაც, როგორ ვთქვით, ყოველიე ეს ერთმთლიანობითად ჩვენ ქართული საეკლესიო ლიტერატურის უნიკალურობას გიდასტურებს, ყოვლისმომცველობას, ყველგან რომ წვდებოდა მახვილი და გამჭოლი თვალი ძველი ქართველი საეკლესიო მთარგმნელისა და მოღვაწისა. მაგრამ თუ რომელიმე ამგვარი ფაქტი მიიჩქმალება, იქ ჩვენ სულიერ ღირსებასთან კი არ გვაქვს საქმე, არა ნამდვილ პატრიოტიზმთან, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ საქმე გვაქვს პროვინციალიზმთან, მდარე კულტურასთან, რომელსაც სხვების თვალში შელამაზება და შემაგრება სჭირდება, ხოლო ასეთი რამ, კვლავ აღვნიშნავთ, ქართულ საეკლესიო კულტურას ნამდვილად არ სჭირდება, რომელიც თავისი სიმაღლით, თავისი შინაარსით უდიადესია და უნიკალური ყველა თავის ჟანრობრივ სახეობაში, იქნება ეს ხუროთმოძღვრება, ხატწერა, მუსიკა თუ საეკლესიო ლიტერატურა. მაგრამ ეს მოვლენა ჩვენ გავიხსენეთ იმასთან დაკავშირებით, რომ თუ სომხურიდან ქართულად თარგმნას ძალიან დიდი წადიერებით აღიარებენ სომეხი მკვლევრები, საპასუხო მოვლენაზე ისინი უაღრესად ღიზიანდებიან და ერთ-ერთი ამის ნიმუში გახლავთ სწორედ ეს ძეგლი, რომელიც ჩვენ ვახსენეთ, “წმინდა დიონისე არეოპაგელის ცხოვრება”. ეს ცხოვრება დიონისე არეოპაგელისა თავისი სომხური პარალელით, სომხური ტექსტით გაოაქვეყნა თავის დროზე დიდმა მეცნიერმა ილია აბულაძემ თავის ცნობილ შრომაში “ქართულ-სომხური ლიტერატურული ურთიერთობანი VIII-IX საუკუნეებში”, რომელიც 1944 წელს დაიბეჭდა. სხვათაშორის ეს გახლავთ ილია აბულაძის ხელნაწერი, რადგან იმდროს არ იყო პირობები იმისა, რომ სტამბურად აწყობილყო ეს რთულად ასაწყობი წიგნი. აქ არის გვერდიგვერდ დაბეჭდილი ეს ორი ძეგლი და რა თქმა უნდა, გამოქვეყნებულია სომხური თარგმანის ანდერძიც, სადაც პირდაპირ არის მითითებული, რომ “ითარგმნა ვრაცთა (ქართველთა) ენიდან”. ამ ფაქტმა იმდენად გააღიზიანა ზოგიერთი სომეხი ფსევდო მეცნიერი, რომ ვერანაირად ვერ შეეგუენ ფაქტს ქართულადნაც რომ ყოფილა რაღაც თარგმნილი სომხურად. ამიტომ იმდენი უტრიალეს ამ ანდერძს, ყველანაირად შეეცადნენ როგორმე შეეცვალათ ტექსტის შინაარსი და ბოლოს ასეთი წაკითხვა შემოგვათავაზეს, რომ თითქოს სომხურ თარგმანს აბოლოებს ანდერძი: “ეს სომხური თარგმანი ითარგმნა ქართულად”. ასეთი აბსურდული დასკვნა გამოიტანეს მათ, რადგან თუ ამგვარი ანდერძი საჭირო იყო ის ქართულ თარგმანს უნდა დართვოდა, რომ ეს თარგმანი შესრულებული იყო სომხურიდან. მაგრამ სომხურ თარგმანზე, თუ ის ქართულის დედანი იყო, იმაზე ანდერძს როგორ დაწერდა სომეხი ავტორი, რომ ეს თარგმანი ითარგმნა ქართულად. თვით სომხური ტექსტი სრულიად გამჭვირვალეა, ერთსახოვანია და დამადასტურებელი იმისა, რომ IX ს-ში ეს ძეგლი ქართულიდან ითარგმნა სომხურად. აქვე აღვნიშნავთ იმასაც, რომ ქართულიდან სომხურად თარგმნა XI-XII ს-ის შემდეგ საკმაოდ ინტენსიური ხდება, როდესაც ქართული სახელმწიფოებრიობა მართლაც ყოვლისმომცევლია ამიერკავკასიაში. ამ დროისათვის ჩვენ გვაქვს ისეთი მოვლენები, აბსოლუტურად დადასტურებულნი მეცნიერულად, გამოკვლეულნი, რომლებიც აღნიშვნის ღირსია, ვთქვათ იოანე დამასკელის სახელგანთქმული შრომა “ზედმიწევნითი გადმოცემა მართლმადიდებლური სარწმუნოებისა” ბერძნულიდან კი არ ითარგმნა სომხურად, არამედ არსენ იყალთოელის ძველი ქართული თარგმანიდან თარგმნა სომეხმა მთარგმნელმა, ისევე როგორც ერთ-ერთი პატერიკული ძეგლი, ანდა თუნდაც “ქართლის ცხოვრება”, იოანე პეტრიწის კომენტარები პროკლე დიადოხოსის წიგნზე და სხვა. ე.ი. ერთ-ერთი სათავე ამგვარი ლიტერატურული მოღვაწეობისა ქართულიდან სომხურად თარგმნისა გახლავთ სწორედ ეს ძეგლი, რაზეც ამჯერად ვსაუბრობთ, “დიონისე არეოპაგელის ცხოვრება”.

 105–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=_T3Wwf7pCcQ

არეოპაგეტული შრომების ირგვლივ შექმნილი პრობლემური საკითხების შესახებ

ჩვენს წინა საუბარში უკვე დავიწყეთ განხილვა არეოპაგეტული შრომების, ამ უმნიშვნელოვანესი ძეგლების, შესახებ. შევეხეთ თვით ცნებას, თუ არეოპაგეტული შრომები რას მოიცავს, არეოპაგეტულ კორპუსში რა ძეგლები იგულისხმება. მათ ავტორის წმინდა დიონისე არეოპაგელის შესახებ რამდენიმე წინასწარი შენიშვნა უკვე გავაკეთეთ, განსაკუთრებით მის ცხოვრებასთან დაკავშირებით, რაც, კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, სრულყოფილად მოღწეულია მხოლოდ ძველქართულ თარგმანში. ამის ერთ-ერთი დამადასტურებელი გახალვთ ისიც, რომ ბოლო წლებში (იგულისხმება 1976 წელი. არეოპაგეტული კვლევა დაახლოებით ორ საუკუნეს მოიცავს და ამ ორსაუკუნოვან მონაკვეთში, რა თქმა უნდა, 1976 წელი ბოლო ნაწილია) გამოვიდა ერთ-ერთი გერმანელი მკვლევრის მიულერის მცირეტანიანი შრომა აროეპაგეტულ თხზულებებთან დაკავშრებით, მათ ავტორთან დაკავშირებით და დიონისე არეოპაგელის მთელი მოღვაწეობა მას იმ ძეგლის მიხედვით აქვს გადმოცემული, რაც ძველქართულ თარგმანში არის შემონახული და რაც დიონისეს სოკრატის ძის (მამამისს სოკრატი ერქვა) მოღვაწეობას ასახავს.

მაგრამ დიონისე არეოპაგელი, როგორც პავლე მოციქულის მოწაფე, რა თქმა უნდა, შრომებს დაწერა I ს-ის მიწურულსა და II ს-ის დამდეგს. სავსებით გასაგებია და შეიძლება ახსნა ბუნებრივად იმ მოვლენისა, თუ რამ გამოიწვია დაეჭვება არეოპაგეტული შრომების ავტორში, რომ მართლაც დიონისე არეოპაგელისგან არის თუ არა ეს თხზულებები დაწერილი. ვიმეორებთ, ეს გასაგებია, იმიტომ, რომ თუ დიონისე არეოპაგელი უეჭველად I-II ს-ის მიჯნის მოღვაწეა, მაშინ ეს ძეგლებიც ამ პერიოდში დაიწერებოდა და ამ ეპოქიდანვე იქნებოდა ცნობილი. მაგრამ ჩვენ ვხედავთ, რომ ადრეულ ეპოქაში არეოპაგეტული შრომების შესახებ ფაქტობრივად არაფერია ცნობილი, არავინ არაფერი არ იცის. არაფერი არ იცის ამ ძეგლების შესახებ ისეთმა დიდმა ავტორიტეტმა, როგორიცაა წმინდა ბასილი დიდი, საერთოდ კაბადოკიელი მამები, ანდა ისეთმა ერუდიტმა, როგორიც იყო ევსები კესარიელი (რომელსაც ჩვენ ხშირად ვიმოწმებთ), რომელიც მრავალ უადრეს ძეგლს განიხილავს, მაგრამ საერთოდ არ ახსენებს დიონისე არეოპაგელის სამწერლობო მოღვაწეობას და კონკრეტულად ამ თხზულებებს. სხვა მხრივაც, ხელნაწერული თვალსაზრისითაც, კოდიკოლოგიური ასპექტებითაც აშკარაა, რომ არეოპაგეტული შრომები მიმოქცევაში შემოდის VI საუკუნიდან. შესაბამისად, ბუნებრივია მკვლევართა ნაწილმა თავიდანვე ეჭვის თვალით შეხედა ცნობას იმასთან დაკავშირებით, რომ ეს თხზულებები დაიწერა დიონისე არეოპაგელის, I ს-ის II ნახევრის მოღვაწის, მიერ. ამ ეჭვმა თანდათანობით, ასე ვთქვათ, არგუმენტირებანი შეიძინა, მცდელობანი იყო, რომ რაც შეიძლება მეტი არგუმენტირებანი მოეპოვებინათ და შედეგად მივიღეთ ის, რომ რაც დრო გადიოდა და რაც უფრო ინტენსიური ხდებოდა არეოპაგეტული კვლევა-ძიება, თანდათანობით იჩრდილებოდა მისი ნამდვილი ავტორი, ანდა ის ავტორი რომელიც საეკლესიო ტრადიციაში იყო წარმოდგენილი ამ თხზულებათა დამწერად ანუ დიონისე არეოპაგელი. XX ს-ის I ნახევარში უკვე არეოპაგეტული შრომების ავტორად დიონისე არეოპაგელის ხსნება ფაქტობრივად ღიმილის მომგვრელი ჩანდა მკვლევართათვის, იმდენად ცდომილებად მიაჩნდათ ეს ამბავი. რამდენადაც მთლიანად ხაზი გადაუსვეს დიონისე არეოპაგელს, როგორც ამ შრომების ავტორს, ცხადია, შეეცადნენ სხვა ავტორის მოძიებას, ე.ი. ვინ უნდა ყოფილიყო ნამდვილი ავტორი, თუ დიონისე არეპაგელი ამგვარი ავტორი არ იყო. აი აქ გაეხსნა ფართო ასპარეზი ათასგვარ ფანტაზიას, ილუზიას და ვარაუდებს. ჩვენ ადრე აღვნიშნავდით, რომ არეოპაგეტული შრომებისადმი მიძღვნილი სტატიების, პუბლიკაციების რიცხვი იმდენად აღურიცხავია, რომ თვით სრულყოფილი ბიბლიოგრაფიის შედეგნაც კი ჭირს, ვერ ხერხდება და ეს ბიბლიოგრაფიებიც იმდენია, რომ იქაც გარკვევა რთულია. ამგვარი სიჭარბე პუბლიკაციებისა არ განაპირობა საკუთრივ არეოპაგეტული ღვთისმეტყველებით დაინტერესებამ. არეოპაგეტული ღვთისმეტყველება გახლავთ ერთ-ერთი ყველაზე რთულად საწვდომი, არეოპაგეტიკა გახლავთ ყველაზე უფრო რთულად აღსაქმელი შრომების კორპუსი და ამ დროს ყველაზე მეტი გამოკვლევა სწორედ ამ შრომებს მიეძღვნა. რა თქმა უნდა, ამ შრომათა უდიდესი ნაწილი, კვლავ გავიმეროებთ, ოდნავადაც ვერ აცნობიერებს ჭეშმარიტ რაობას არეოპაგეტული ღვთისმეტყველებისას და არც იღლის, ასე ვთქვათ, თავს ამ საკითხის განხილვით. ერთადერთი მათი დაინტერესება არის იმ რომანტიკულ ხიბლში თავისი წვლილის შეტანა, რაც არეოპაგეტული შრომების ავტორს უკავშირდება. ზოგადად რეზონანსი არეოპაგეტიკისა, როგორც განსაკუთრებული საღვთისმეტყველო ძეგლისა, მთელ მსოფლიოზეა განფენილი, მეტ-ნაკლებად ყველამ იცის ამის შესახებ. რა თქმა უნდა, ამ განსაკუთრებულ თეოლოგიურ სიღრმეში ჩვეულებრივი მკითხველი ვერასოდეს ვერ შეაღწევს, მაგრამ ეს ხიბლი მას შექმნილი აქვს, რომ რაღაც რომანტიკულ, იდუმალ მოვლენასთან აქვს შეხება და შესაბამისად ცდილობს, რომ თავის ფანტაზიას მისცეს ფართო ასპარეზი, რომ იქნებ მან აღმოაჩინოს რაღაც ისეთი, რაც სხვებმა ვერ აღმოაჩინეს. ამრიგად, ამ სტატიების უდიდესი ნაწილი თვით ავტორის პრობლემას ეხება, თუ ვინ უნდა იყოს ნამდვილი ავტორი არეოპაგეტული შრომებისა. როდესაც საეკლესიო ტრადიციით მოწოდებული ავტორი დიონისე არეპაგელი დავიწყებულია, ხაზგადასამულია, რა თქმა უნდა, ფართო ასპარეზი მართლაც ეხსნება ყველას, ვისაც კი თავში რა აზრი მოუვა შეუძლია იმ აზრს არგუმენტირება მოუძებნოს (ფსევდო არგუმენტი საზოგადოდ ყველაფერს შეიძლება მოეძებნოს) და კვლავ და კვლავ და დაუსრულებლად ქვეყნდება ახალ-ახალი გამოკვლევები, მიუხედავად იმისა, რომ ჯერ კიდევ 1936 წელს ერთ-ერთმა პიროვნებამ, დაღლილმა ამგვარი კვლევა-ძიებების უშედეგობით და ფაქტობრივად დეპრესიაში მყოფმა ასეთი სიტყვები სთქვა, რომ “თუ ვინ იყო ნამდვილი ავტორი არეოპაგეტული შრომებისა, ამაზე სფინქსმა საბოლოოდ დახურა პირი” (მოგეხსენებათ, სფინქსი, ესაა ეგვიპტური ქანდაკებები ამ მითიური ფრინველისა, რომელიც მგზავრს გამოცანას აწვდიდა და ვინც ვერ გამოიცნობდა ის იღუპებოდა). ე.ი. საიდუმლოს მფლობელობის სიმბოლოა სფინქსი და ეს საიდუმლო აღნიშნული მკვლევარის სიტყვებით თითქოს სამუდამოდ დაიმარხა თავის თავში სფინქსმა, გაუმჟღავნებელი დატოვა მარადიულად. მიუხედავად ამგვარი სკეპტიკური გამონათქვამისა, როგორც აღვნიშნეთ, ადამიანის წყურვილი რაღაც იდუმალი მოვლენის მიმართ, რომ თითქოს შეეძლოს რაღაც განსაკუთრებულის აღმოჩენა, იმდენად ძლიერია, რომ დაუოკებლად ვლინდება ათასგვარ ზმანებაში, პუბლიკაციებში. ჩვენ აქ ერთადერთი პარალელი, რაც ქართული სინამდვილიდან შეგვიძლია (ჯერ თვით ამ საკითხთან დაკავშირებითაც ქართულ სინამდვილეში ამგვარმა ფანტაზიებმა არანაკლები გავრცობა, თუ ყველაზე მეტი არა, გამოიწვია) მოვძებნოთ სხვა ძეგლთან დაკავშირებით, შეგვიძლია დავასახელოთ ყველასთვის კარგად ცნობილი თხზულება “ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი”. ეს ძეგლიც, რომელიც რაღაც იდუმალებით არის შემოსილი, იმდენად აღაგზნებს ფანტაზიას და წარმოსახვით უნარს ადამიანებისას, რომ ყველა სახეობის მკითხველი, ისეთი მკითხველებიც, ისეთი პირებიც, რომლებსაც საერთოდ არავითარი წარმოდგენა და არავითარი შეხება არა აქვთ თეოლოგიასთან, ღვთისმეტყველებასთან, საეკლესიო მოძღვრებასთან, სულ სხვა პროფესიებისანი დაუოკებლად და დაუცხრომლად აქვეყნებენ ზედიზედ სტატიებს მათი ფსევდო აღმოჩენების გამოსამზეურებლად. რამდენია სტატია ამ ძეგლთან დაკავშირებით და რა თეორია არაა გამოთქმული, ეს ალბათ მსმენელთა დიდ ნაწილს ისედაც მოეხსენება. აი ამგარი დაუზოგავი აღვირი და ლაგამ ამოუდებელი სრაფვა არეპაგეტულ თხზულებათა ავტორის ვინაობის დადგენისა უდიდესწილად განაპირობებს მოზღვავებას არეოპაგეტეკისადმი მიძღვნილი პუბლიკაციებისას. მაგრამ პირდაპირ უნდა ვთქვათ, რომ მიუხედავად ხანგრძლივი ისტორიისა, ორ საუკუნეზე მეტი ხნის დაუცხრომელი და ინტესიური კვლევისა, შედეგი გახლავთ ნულის ტოლი, სრულიად ფუჭი, აბსოლუტურად არანაირი პოზიტიური დასკვნის არ მქონე (ჩვენ ვგულისხმობთ მხოლოდ არეოპაგეტიკის ავტორის საკითხს). მაგრამ ბოლო წლებში უკვე თანთადანობით იკვეთება აზრი იმის შესახებ, რომ დავუბრუნდეთ ტრადიციას, დავუბრუნდეთ მას, ვინც მართლაც ნამდვილი ავტორი უნდა იყოს ამ ძეგლებისა – წმინდა დიონისე არეოპაგელი.

ლოგიკურად ეს გახლავთ ერთადერთი დასკვნა. ადამიანი შეიძლება საერთოდ არ იყოს მეცნიერი, ვერც ერკვეოდეს საკითხებში, მაგრამ ლოგიკურად აზროვნებდეს და თუ ის დაუკვირდება ამ ორსაუკუნოვან ინტესნიურ კვლევა-ძიებას, უეჭველად მივა ამ დასკვნამდე. რა შემთხვევაში შეიძლება, რომ ამგვარმა ინტესნიურმა კვლევა-ძიებმა ოდნავ მაინც პოზიტიური ნაყოფი ვერ მოიტანოს? ერთადერთი მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება, თუ ორიენტირი არის მცდარი. მართლაც თუ დიონისე არეოპაგელი ნამდვილი ავტორია, ჩვენ მას ხაზი გადავუსვით და სხვაგან ვეძიებთ ნამდვილ ავტორს, რაც არ უნდა ღრმად ვწვდებოდეთ საეკლესიო ისტორიის საკითხებს, რა ამოუწურავი და აღუწყავი ცოდნაც არ უნდა გვქოდნეს საეკლესიო კულტურის მხრივ და სხვა, ვერასოდეს ვერ მივაგნებთ მას ვინც ავტორი უნდა იყოს. იმიტომ, რომ ნამდვილ ავტორს უკვე ხაზი აქვს გადასმული და მის გარდა სხვა ნამდვილი ავტორი არ შეიძლება მოძებნილ იყოს. ამრიგად, მთელი ეს წრე-ბრუნვები, აურაცხელი ძიებანი, საეკლესიო სამყაროს გარეთაც გასვლა ყოვლად უშედეგოა (ვინ არ ივარაუდეს, მათ შორის ნეოპლატონიზმის ფუძემდებელი წარმართი ამონიოს საკაც კი, რომელიც საერთოდ არ წერდა შრომებს). ბოლო გამოკვლევებში გარკვეული ფსევდო პარალელები იმისაც კი გამოავლინეს, რომ თითქოს არეოპაგეტული შრომები არა მხოლოდ საეკლესიო ისტორიის წიაღში საგულვებელი ძეგლებია, არამედ პირველ რიგში თითქოს ისინი წარმართული ფილოსოფიის ნაყოფია, წარმართული ფილოსოფიაა მისი არსება და მხოლოდ ფსევდო საფარველი აქვს ქრისტიანობისა, რომ ქრისტიანები მოატყუოს, შეცდომაში შეიყვანოს, თავის მხარეზე გადაიყვანოს და სინამდვილეში წარმართული ფილოსოფია შესთავაზოს. აი ასეთი ზღვარდაუდებელი მართლაც ფანტაზიები კვებავს იმ ნაშრომებს, რაც არეოპაგეტიკისადმი გახლავთ მიძღვნილი. საფუძველი ამისა მხოლოდ ეს არის: მეცნიერულმა კვლევამ თვითონვე მისცა ასპარეზი დილეტანტების, არამეცნიერების, ფსევდო მეცნიერთა მთელი არმიის შემოჭრას აღნიშნულ პრობლემატიკაში. თვითონვე მისცა იმიტომ, რომ თავიდანვე მცდარი ორიერნტირი აირჩია, შედეგს ვერ მიაღწია, სასოწარკვეთამდე მივიდა და გზა დაუთმო სხვებს, რომლებსაც ნაკლებად აღელვებთ შედეგი. ჭეშმარიტი მეცნიერისგან იმით განსხვავდება ფსევდო მეცნიერი, რომ მას სულ არ აწუხებს ობიექტური არგუმენტირების პრობლემა, არამედ მისთვის მთავარია თვითონ სჯეროდეს, რომ ეს ასეა და მთელი საშუალებით ცდილობს, რომ სხვებიც დაარწმუნოს ყოვლად დაუსაბუთებული თეორიის ნამდვილობაში. მათ არასოდეს სასოწარკვეთა არ დაემართებათ (ფსევდო მეცნიერებს), რამდენადაც ფანატიკურად არიან დარწმუნებულნი საკუთარი თეორიის სიმართლეში. ესაა რაღაც რწმენითი მხარე, მათი რწმენა, რასაც ისინი არავითარ შემთხვევაში არ შეცვლიან, რაც არ უნდა მზესავით და დღესავით ნათელი ფაქტი უჩვენო მათ. ამიტომაა რთული დღეისათვის ჭეშმარიტების დადგენა არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით. ეს რთულია საქართველოშიც, სადაც, კვლავ აღვნიშნავთ, ამგვარ ფსევდო მეცნიერულ თვალსაზრისებს სამწუხაროდ უდიდესი ასპარეზი მიეცა. ამაზე ჩვენ უფრო დაწვრილებით მოგვიანებით ვისაუბრებთ, ჯერ უბრალოდ ზოგადი შთაბეჭდილება შევქმენით, წარმოვადგინეთ სურათი, თუ რა ვითარებაშია არეოპაგეტული კვლევა-ძიება.

რამაც შექმნა ამ კვლევა-ძიების საფუძველი, მარცვალი, ეს სავსებით გასაგებია, რომ არეოპაგელმა თუ მართლაც დაწერა ეს შრომები I ს-ის მიწურულს, VI ს-ის დამდეგამდე ეს შრომები სად უნდა ყოფილიყო. ეს კითხვა ისმის ჩვენგან ამ შემთხვევაში, ამ კითხვას თავისი აუცილებელი პასუხი უნდა მოედევნოს, მოედევნება კიდეც, მაგრამ ამ პასუხს შემდგომი საუბრისთვის გადავდებთ და ამ შემთხვევაში ჩვენ მხოლოდ ერთ მცირე საკითხს შევეხებით.

არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით აუცილებლად უნდა გვახსოვდეს, რომ კითხვის დასმას პასუხიც უნდა ახლდეს. ერთი ყველაზე უფრო გამოკვეთილი გაუგებრობა, რაც არეოპაგეტულ პრობლემატიკასთან დაკავშირებით არის შექმნილი გახლავთ შემდეგი:

1. როგორც აღვნიშნეთ, თუკი I ს-ში ანდა II ს-ის დამდეგს დაიწერა ეს შრომები VI საუკუნემდე რატომ არ იყო გამოჩინებული?

2. მართლაც რომ ენათესავება ზოგიერთი გამონათქვამი არეოპაგეტული შრომებისა წარმართული ფილოსოფიის ამა თუ იმ ტერმინოლოგიურ შესიტყვებას, ამა თუ იმ ფილოსოფოსის გამონათქვამსა და აზრს (ყველაზე უფრო გამოკვეთილად აქ სახელდება ანტიკური ფილოსოფიის მწვერვალი პროკლე დიადოხოსი (V ს), რომელთანაც თითქოს აშკარა პარალელია არეოპაგეტული თხზულებებისა) როგორ ავხსნათ ეს ყოველივე, ეს თანხვედრა ზოგი გამონათქვამისა?

3. სავარაუდო ავტორთა შორის პეტრე იბერი რამდენად არგუმენტირებულია სხვებთან შედარებით?

თუ მესამე პრობლემას ამ შემთხვევაში ჩვენ ნაწილობრივ მაინც მოვხსნით (თუმცა ეს მესამე პრობლემაც ძველთაგანვე იყო შემჩნეული), პირველი ორი და უმთავრესი პრობლემა (ე.ი. პირველი პრობლემა, რომ VI ს-ის დამდეგამდე ეს შრომები რატომ არ ჩანდა და მეორე პრობლემა, რომ პროკლე დიადოხოსის გამონათქვამებს რატომ ემსგავსება ზოგიერთი არეოპაგეტული ფრაზა), ყველაზე არსებითი, რომლებზე დაყრდნობითაც მიმდინარეობს საერთოდ არეოპაგეტული შრომების ავტორის ძიება, მიჩნეულია მკვლევართა აღმოჩენად. ე.ი. როდესაც, დავუშვათ, ჩვენთან (საქართველოში) გამოდის ვინმეს გამოკვლევა არეოპაგეტულ შრომებთან დაკავშირებით (როგორც აღვინიშნეთ ეს ძალიან ინტენსიურია), ჩვეულებრივ ასეა გაგებული, რომ ორივე ეს პრობლემა მკვლევარებმა აღმოაჩინეს და თითქოს საეკლესიო ტრადიციაში ეს ყველაფერი მიჩქმალული იყო. ანუ საეკლესიო ტრადიციაში პრობლემა არ არსებობდა, უპირობოდ არეოპაგეტული შრომები I-II ს-ის მიჯნის თხზულებებად იყო ჩათვლილი და მათ ავტორად დიონისე არეოპაგელი იყო მიჩნეული. არავითარი ის ფაქტი, რომ VI საუკუნემდე სად იყო ეს შრომები, არავითარი ის ფაქტი, რომ პროკლე დიადოხოსის გამონათქვამებს რატომ ემსგავსება არეოპაგეტიკის ზოგი სიტყვა და სხვა, თითქოს საეკლესიო ტრადიციაში ამის არანაირი გაცნობიერება არ ყოფილა და XIX-XX ს-ში მკვლევარებმა გამოავლინეს და დასკვნაც მოადევნეს, რომ თუ VI ს-ის დამდეგამდე არ იყო გამოვლენილი, ე.ი. მანამდე არც არსებობდა, შესაბამისად დაიწერა V ს-ის მიწურულს. ამასთან პროკლე დიადოხოსის გამონათქვამებს იმიტომ ემსგავსება, რომ პროკლე დიადოხოსის შრომებით სარგებლობს არეოპაგეტული წიგნების ავტორი, რომელიც შესაბამისად პროკლეს მომდევნოა. პროკლე მოღვაწეობდა V ს-ში და აქედან გამომდინარე V-სის მიწურულს უნდა იყოს ეს შრომები დაწერილი.

აი ეს ორი არსებითი მომენტია, რასაც ეყრდნობა ყველანაირი ის აღურიცხავი, ათასგვარი სახეობის კვლევა-ძიება და წარმოსახვების გამომზეურება არეოპაგეტულ ძეგლებთან დაკავშირებით. ხოლო ეს ორი მონაცემი, ეს ორი პრობლემა, კვლავ აღვნიშნავთ, მკვლევართაგან მიგნებულად ჰგონიათ. სინამდვილეში ესეც დიდი გაუგებრობაა. ორივე ეს პრობლემა თავიდანვე იყო საეკლესიო ტრადიციაში შემჩნეული და თუ მკვლევარებმა გაამკვეთრეს ეს ორი პრობლემა, გაამკვეთრეს სამწუხაროდ იმ კუთხით, რომ მათ მიჩქმალეს საკუთრივ საეკლესიო ტრადიცია. ჯერ კიდევ წმინდა მაქსიმე აღმსარებლის ავტორობით ცნობილი შესავალი არეოპაგეტული შრომებისა ორივე ამ პრობლემას მთელი თავისი მოცულობით გამოკვეთს. წმინდა მაქსიმე სვამს კითხვას: თუკი I ს-ში დაიწერა ეს ძეგლები, როგორ მოხდა, რომ VI საუკუნემდე ისინი ცნობილი არ იყო? საეკლესიო ტრადიციაში მაქსიმესგან (მაქსიმე ამ შემთხვევაში სახეა საეკლესიო ტრადიციისა) შემჩნეული ეს პრობლემა მკვლევარებმა მისგან (მაქსიმესგან) ჩუმად აიღეს და წარმოაჩინეს როგორც ვითომცდა მათ მიგნებად, პასუხი კი დამალეს. ე.ი. მაქსიმე სვამს რა კითხვას, იქვე სცემს პასუხს (ამ პასუხს ჩვენ მოგვიანებით აღვნიშნავთ). რაც შეეხება მეორე პრობლემას, თუ რით ავხსნათ (ესეც შემჩნეული იყო საეკლესიო ტრადიციაში. თუნდაც ეს მხარე ადასტურებს იმ ყოვლისმომცველობას, რაღაც საოცარ სიმაღლეს მეცნიერული ხედვისას საეკლესიო ტრადიციაში, რაც არა მხოლოდ ამ ძეგლებთან დაკავშირებით, არამედ ყველა სხვა ძეგლთან დაკავშირებით სახეზეა) პროკლე დიადოხოსის, ამ წარმართი ფილოსოფოსის შრომებთან გარკვეული ტერმინოლოგიური და აზრისმიერი მსგავსება, ესეც საეკლესიო ტრადიციაში შემჩნეულია, წმინდა მაქსიმე ამაზე ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ მართლაც არის ცალკეული მსგავსი გამონათქვამები პროკლე დიადოხოსისა და არეოოპაგეტულ შრომებს შორის. ეს პრობლემაც ჩუმად აიღეს მკვლევარებმა მაქსიმესგან (თუმცა მაქსიმე მიჩქმალულია და თითქოს მხოლოდ მკვლევარებმა მიაგენეს ამ ყოველივეს), პასუხი კი ამ შემთხვევაშიც დამალეს. იქვე სავსებით ერთაზროვანი, გამჭვირვალე და დამაჯერებელი პასუხი ამისა მაქსიმე აღმსარებელს გაცემული აქვს. ეს პასუხიც ჩვენს მიერ მოგვიანებით იქნება წარმოდგენილი. ამჯერად მხოლოდ იმის აღნიშვნა გვინდა, რომ არცერთი პრობლემა არეოპაგეტულ შრომებთან დაკავშირებით არ გახლავთ სიახლე, არ გახლავთ მკვლევართა აღმოჩენა და მიგნება. ეს პრობლემები შემჩნეული და დაფიქსირებული იყო საკუთრივ საეკლესიო ტრადიციაში ეკლესიის მამათა მიერ. შორს რომ არ წავიდეთ ხსენებული არეოპაგეტული შრომების შესავალი მაქსიმე აღმსარებლისა ძველქართულადაცაა თარგმნილი ეფრემ მცირის მიერ, რაც გამოცემულიც გახლავთ. თუმცა როგორც ბერძნულ ორიგინალთან დაკავშირებითაა გაუგებრობანი, რომ მიჩქმალულია ნამდვილი ავტორი, ამ შემთხვევაშიც ქართულ თაგმანთან დაკავშირებითაც არნაკლები გაუგებრობაა იმ მხრივ, რომ ეს შესავალი საკუთრივ ეფრემ მცირის შრომად იქნა ჩათვლილი. როდესაც XI ს-ის მიწურულს ეფრემ მცირემ არეოპაგეტული შრომები ქართულად თარგმნა, ეს არეოპაგეტული შრომები თარგმნა შესავალთან ერთად, ეს შესავალი კი არის VII ს-ის მოღვაწის წმინდა მაქსიმე აღმსარებლისა. მაგრამ როგორც ბერძნულში არ ახლავს მას ავტორის შესახებ მინაწერი, ასევე არც ქართულ თარგმანში ახლავს მას ავტორის შესახებ უწყება. ამიტომ ქართველმა მკვლევარებმა მიიჩნიეს, რომ ესაა ეფრემ მცირის ორიგინალური შრომა, რომ მან თარგმნა არეოპაგეტული შრომები ქართულად და თვითონ წაუმძღვარა მას შესავალი. ასევეა ეს ძეგლი გამოცემული, როგორც ეფრემ მცირის ორიოგინალური შრომა (ეს გახლავთ ივანე ლოლაშვილის გამოცემა). ამ შესავალს ყველა პიროვნება თავისი მიზანდასახულობისამებრ იყენებდა. ამ შემთხვევაში ბატონი ივანე ლოლაშვილი, რა თქმა უნდა, მოწინააღმდეგეა იმ აზრისა, რომ არეოპაგეტული შრომების ნამდვილი ავტორი არის პეტრე იბერი, რაც უაღრესად ღირსეული მხარეა მისი ფილოლოგიური ანალიზისა და რის დასადასტურებლადაც იგი სწორედ ამ ძეგლს მოუხმობს (ამიტომაც გამოაქვეყნა კიდეც ეს შრომა), რომ ეფრემ მცირე არაფერს არ ამბობს პეტრე იბერის ავტორობის შესახებ. მეორე მხრივ მეორე ფრთის წარმომადგენლები, იმ ფრთისა, რომელიც თვლის, რომ პეტრე იბერია არეოპაგეტული შრომების ავტორი (მაგ. ბატონი შალვა ხიდაშელი), ასევე ამ ძეგლს იმოწმებს, ოღონდ საპირისპირო შემთხვევაში, რომ თითქოს ამ შესავალში შეფარულად იგულისხმება, რომ პეტრე იბერია ნამდვილი ვატორი. სინამდვილეში ამ შესავალში ეს საკითხი საერთოდ არ შეიძლებოდა დამდგარიყო, ე.ი. პეტრე იბერი არის თუ არა ავტორი არეოპაგეტული შრომებისა, იმიტომ, რომ ეს შესავალი არ გახლავთ ეფრემ მცირის შრომა, ისაა ბერძნული თხზულება VII ს-ში დაწერილი და ქართულად არის მხოლოდ თარგმანი ეფრემ მცირისგან შესრულებული. ეს გახლავთ ბერძნული ორიგინალის სიტყვასიტყვითი თარგმანი. ჩვენ ამაზე მოხსენებაც გვქონდა თავის დროზე, რომ ეს ფაქტი საზოგადოებისთვის ცნობილი უნდა იყოს, რომ არარსებულ და მითუმეტეს მცდარ მონაცემზე აგებული კვლევა საბოლოოდ ასეთ სავალალო შედეგს მოიტანს, რომ რასაც ვაფუძნებთ, მთელს ჩვენს მოღვაწეობას, წლებს შევწირავთ თვით ის საფუძველია ჩვენს მიერ ცთომილად გაგებული. ამიტომ შევეცადოთ, რომ თუნდაც არეოპაგეტულ შრომებთან დაკავშირებით ჩვენი მსჯელობა საფუძველში მაინც იყოს მართებული, მართებულ საფუძველს ეყრდნობოდეს, რომ შემდგომ მასზე აგებული მთელი განხილვები და დასკვნები მცდარი არ აღმოჩნდეს. ეს მართებული საფუძველი ამ საუბრის მოცულობით გახლავთ ის, რომ აღნიშნული ორი პრობლემა (დროისა და პროკლე დიადოხოსთან მიმართების პრობლემა) არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით გახლავთ საკუთრივ საეკლესიო ტრადიციის მიერ შემჩნეული, გამოკვეთილი და პასუხგაცემული პრობლემები და არა მკვლევართა მიერ, თითქოს, მიგნებული XIX ს-ის მიწურულში და პასუხგაუცემელი მათგან.

106–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=BjzZJoqAtA4

არეოპაგეტული შრომების ირგვლივ შექმნილი პრობლემური საკითხების შესახებ (მეორე ნაწილი)

ჩვენს წინა ორ საუბარში ფაქტობრივად მოვხაზეთ კონტურები იმისა, თუ რა კალაპოტში, რა მეთოდოლოგიით შევეცდებით არეოპაგეტული პრობლემატიკის განხილვას.

პირველ რიგში ჩვენ თვალს გავადევნებთ იმ ფილოლოგიურ კვლევა-ძიებას, რაც არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით წარიმართა XVII-XVIII საუკუნეებიდან მოკიდებული (რა თქმა უნდა, ძირითად შტრიხებში), ვიდრე ბოლო წლებამდე. ამ კვლევას ვუწოდებთ ფილოლოგიურს. ამ ეტაპზე თავს შევიკავებთ ვთქვათ, რომ ეს იყო მეცნიერული კვლევა. რა თქმა უნდა, ბევრი მნიშვნელოვანი ასპექტი ჭეშმარიტად მეცნიერულად დამუშავდა, მაგრამ ძირითადი ხაზი, ჩვენი აზრით, ნამდვილად ხარვეზიანი იყო, მიმართულება, ორიენტირი მცდარი იყო და ამიტომ მხოლოდ ამგვარი შეფასებით დავკმაყოფილდებით, რომ ვუწოდოთ ამ კვლევა-ძიებას ფილოლოგიურ-ტექსტოლოგიური.

როდესაც წინა საუბარში აღვნიშნავდით, რომ ჯერ კიდევ ეკლესიის მამათაგან შემჩნეულ იქნა ზოგი რამ აუცილებლად პასუხგასაცემი სირთულე არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით, ამგვარ სირთულეთაგან გამოვყავით ორი. ეს ორი პრობლემა თანამდევია, ერთი მხრივ, არეოპაგეტიკის მეცნიერული (მეცნიერულში ამ შემთხვევაში საკუთრივ საეკლესიო კვლევა-ძიებას ვგულისხმობთ) და მეორე მხრივ ფილოლოგიურ-ტექსტოლოგიური კვლევა-ძიებისა, თანამდევია ყველა მკვლევრის ძალისხმევისა, მცდელობისა რაიმე სინათლე შეიტანოს არეოპაგეტულ საკითხებში. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, თუ რომელია ეს ორი სირთულე. ეს ორი სირთულე გახლავთ შემდეგი:

1. რატომ არის, რომ არეოპაგეტული შრომები არ იხსენიება VI ს-ის დამდეგამდე?

2. რატომ არის, რომ ზოგ შემთხვევაში არეოპაგეტულ შრომებში თითქოს შეიმჩნევა პროკლე დიადოხოსის, V ს-ის ცნობილი გვიანანტიკური წარმართი ფილოსოფოსის ამა თუ იმ შრომის ანდა ამა თუ იმ აზრის გამოძახილი?

აი ეს ორი უმთავრესი საკითხი გახლავთ პასუხგასაცემი. მაგრამ ვიდრე ამ საკითხს შევეხებოდეთ, როგორც აღვნიშნეთ, ჩვენ თვალი უნდა გავადევნოთ საზოგადოდ არეოპაგეტიკის აღქმა-შესწავლა-კვლევა-ძიებას XVII-XVIII საუკუნეებიდან მომდინარე, მაგრამ მანამდეც წინაპირობები როგორი იყო ესეც უნდა აღვნიშნოთ. ვფიქრობთ ამგვარი განხილვით ჭეშმარიტად გამოიკვეთება ორივე ხაზის, საეკლესიო საღვთისმეტყველო და ფილოლოგიურ-ტექსტოლოგიური, ღირსება-ნაკლოვანებანი.

საქმის ვითარება ამგვარია: არეოპაგეტული შრომები ფიქსირებული და საყოველთაოდ ცნობილი სახით პირველად ვლინდება VI ს-ის დამდეგს V-VI ს-ის მიჯნის ცნობილი მონოფიზიტი (ამას ხაზს ვუსავამთ, რასაც შემდგომ განვმარტავთ) თეოლოგის სევეროს ანტიოქიელის შრომებში. დღეისათვის საკმაოდ დამაჯერებლად და არგუმენტირებულად არის დასაბუთებული, რომ სევეროს ანტიოქიელის ის შრომა, რომელშიც პირველად გვხვდება ჩვენ ციტატა არეოპაგეტული წიგნებიდან (კერძოდ ეს ციტატა არის არეოპაგეტიკის შემადგენელი პირველი წიგნიდან სათაურით “საღმრთოთა სახელთათვის”), VI ს-ის დამდეგს გულისხმობს, რამდენადაც აღნიშნული შრომა, როგორც ბოლო გამოკვლევებით გაირკვა, დაახლოებით 508-510 წლებშია დაწერილი. ეს გახლავთ საერთოდ ზოგადად საეკლესიო ტრადიციაში პირველი ციტირება არეოპაგეტული შრომებისა. ცოტა მოგვიანებით, დაახლოებით 527-528 წლებში იგივე სვეროს ანტიოქიელი თავის სხვა შრომაში კვლავ მოუხმობს ციტატას არეოპაგეტული კორპუსიდან. ამრიგად, VI ს-ის დამდეგს სრულიად უეჭველია, რომ არეოპაგეტული შრომები უკვე ფუნქციონირებს და გავრცელებულია.

დაახლოებით 5-6 წლის შემდგომ, VI ს-ის 30-იან წლებში, როდესაც გაიმართა ცნობილი ანტიოქიის ადგილობრივი კრება დიოფიზიტებსა და მონოფიზიტებს შორის, პაექრობათა ჟამს სწორედ მონოფიზიტთაგან ხდება მოხმობა და ციტირება არეოპაგეტული სწავლებისა. მეორე, მართლმადიდებელთა, მხარეს წარმოადგენდა სახელგანთქმული წმინდა ეფრემ ანტიოქიელი, რომელმაც გაკვირვება გამოთქვა იმის გამო, რომ მისთვის ამგვარი შრომები უცნობია. მას არ გამოუთქვამს კატეგორიული უარყოფა, არამედ მხოლოდ გაკვირვება გამოთქვა, რომ მისთვის ეს შრომები ცნობილი არ არის.

აი ეს გახლავთ პირველ გამოვლინებანი არეოპაგეტული შრომებისა საეკლესიო ასპარეზზე პაექრობათა ჟამს. თვით სევეროს ანტიოქიელის ციტატებიც პაექრობითი ხასიათის შრომებშია. ის ეპაექრება დიოფიზიტებს, მართლმადიდებლებს, ორბუნებოვნების აღმსარებელებს. ჩვენ ამ მომენტს, რომ პირველად მონოფიზიტთაგან ხდება ციტირება ამ შრომებიდან, იმიტომ გავუსვით ხაზი, რომ წარმოჩნდეს საეკლესიო ანუ მართლმადიდებლური მოძღვრების და საზოგადოდ მართლმადიდებლური მოღვაწეობის ერთი აუცილებელი ნიშან-თვისება, რაც სამწუხაროდ გვიანდელ ეპოქებში ზოგჯერ მიჩქმალულია, რის გარეშეც მართლმადიდებლური ტრადიცია საზოგადოდ არ არსებობს. ეს გახლავთ აბსოლუტური ობიექტურობა, სრული, ზედმიწევნითი ანალიზი რაიმე მონაცემისა და ობიექტური დასკვნის გაკეთება მასთან დაკავშირებით, ყოველგვარი გარეგანი ფაქტორის გათვალისწინების გარეშე. ამ შემთხვევაში ძალიან მრავლისმეტყველი და შთამბეჭდავი გარეგანი ფაქტორია ის, რომ პირველად არეოაპაგელურ შრომებს იმოწმებს მონოფიზიტი ავტორი, პირველად მონოფიზიტი მოპაექრეები საეკლესიო კრებაზე თავიანთი მოძღვრების მხარდასაჭერად იმოწმებენ არეოპაგეტული შრომებიდან ციტატას. პირიქით, დიოფიზიტური მხარე გაკვირვებას გამოთქვამს, რომ ასეთი შრომები მათთვის უცნობია. ამირიგად, საფუძველი თითქოს იმას გვიკარნახებს, რომ ეკლესიამ, მართლმადიდებლობამ არ უნდა ცნოს ეს შრომები. VI ს-ის დამდეგამდე ისინი უცნობია, VI ს-ის დამდეგიდან სწორედ მონოფიზიტები მოიხმობენ და რაოდენ დიდია ალბათობა და შესაძლებლობა იმისა, რომ მართლმადიდებლებმა ნატყუარად, ნაყალბევად ცნონ ეს შრომები, არ მიიჩნიონ, რომ ისინი ნამდვილია და მართლაც წმინდა დიონისე არეპაგელის, პავლე მოცქიულის მოწაფის მიერაა დაწერილი. მაგრამ, როგორც მართლმადიდებლობას სჩვევია, თვით წმინდა ეფრემ ანტიოქიელიც კატეგორიულად კი არ უარყოფს ამ ყოველივეს, არამედ მან მხოლოდ საკითხი დასვა იმის შესახებ, თუ რა შრომებია ისინი. ეს არის გამოვლინება მართლმადიდებლური სიფრთხილისა, რომ რაიმე სიახლე ანდა რაიმე უცნობი ფაქტი აუცილებლად შესწავლილი უნდა იქნეს, ვიდრე აღიარებული იქნება მისი ჭეშმარიტება. VI ს-ის მიწურულიდან მართლაც იწყება არეოპაგეტული შრომების საღვთისმეტყველო შესწავლა, მისი სამოძღვრო ასპექტით ანალიზი, ეს შესწავლა გრძელდება VII-VIII საუკუნეებში და ფაქტობრივად VII ს-ის მიწურულიდან უკვე იკვეთება მართლმადიდებელ მოძღვართაგან ის უეჭველი დებულება, რომ არეოპაგეტული შრომები არათუ არაფერს არ შეიცავს ჭეშმარიტი სწავლების საწინააღმდეგოს, არამედ პირუკუ ჭეშმარიტი სწავლების ერთ-ერთი ფუნდამენტია. ეს შესწავლა ხდებოდა, ასე ვთქვათ, კომენტირების წესით, კომენტარებს ურთავდნენ არეოპაგეტულ შრომებს მართლმადიდებელი მოძღვარნი. სწორედ ეს კომენტარები წარმოაჩენენ, თუ რაოდენ ღრმაა არეოპაგეტული სწავლებანი, რომ ერთი შეხედვით ზედაპირულად შეიძლება ვინმეს რაიმე მოეჩვენოს, შეიძლება მონოფიზიტებმაც კი  დაიმოწმონ ის, რადგან სიღრმეს ვერ წვდებიან და გარეგანი სახით ისინი და სხვა არაჭეშმარიტი სწავლების აღმსარებელნი, რა თქმა უნდა, არათუ არეოპაგეტულ შრომებს, არამედ საღვთო წერილს იმოწმებენ ყოველ ნაბიჯზე, მაგრამ იმოწმებენ საკუთარი მიზანდასახულობისამებრ, სიღრმისეული ანუ ჭეშმარიტი შინაარსის დადგენის გარეშე. ამგვარადვე დაიმოწმეს მათ არეოპაგეტული შრომებიც. რამდენადაც არეოპაგეტიკა საკუთრივ წერითი სტილითაც, ტერმინოლოგიური კუთხითაც უაღრესად ღრმაა, უაღრესად რთულია, შესაბამისად გარკვეული ფრაგმენტის ამოგლეჯა მისგან და ღრმა ზედმიწევნით შინაარსობრივი რაობის დადგენის გარეშე  წარმოდგენა შეიძლება ეფექტური იყოს ზეპირ საუბარში, რომ მოიხმონ რაღაც მაგალითი და ამით, თითქოს, საკუთარი მცდარი მოძღვრება შეამტკიცონ. მაგრამ სწორედ ამგვარი სიღრმისეული შესწავლა აღსრულდა მართლმადიდებელ მოძღვართაგან. დღევანდელი წყაროების მიხედვით ჩვენთვის ცნობილი პირველი მოღვაწე, ვინც ამგვარი შესწავლისთვის, ასე ვთქვათ, გაკადნიერდა (დადებითი მნიშვნელობით), შეჰბედა და შეჰკადრა ასეთ შეუკადრებელ და აღმატებულ სინამდვილეს, რაც არეოპაგეტული შრომებია, გახლავთ იოანე სკვითოპოლელი, როგორც ეს განსაკუთრებით ბოლოდროინდელ გამოკვლევებში გამოიკვეთა. მისი მრავალი კომენტარი მოგვიანებით მიეკუთვნა გაცილებით დიდ მოძღვარს წმინდა მაქსიმე აღმსარებელს, მაგრამ კვლევა-ძიებამ აჩვენა, რომ ის კომენტარები, რომლებიც წმინდა მაქსიმე აღმსარებელს მიეკუთვნება, მიეწერება ხელნაწერებში, მნიშვნელოვანი ნაწილის თვალსაზრისით იოანე სკვითოპოლელის, თავის დროზე ცნობილი მართლმადიდებელი მოძღვრის კუთვნილებაა. იოანე სკვითოპოლელმა დაიწყო და გეზი მისცა ამგვარ შესწავლას, სიღრმისეულ საღვთისმეტყველო ანალიზს არეოპაგეტული შრომებისას, რომ გამოერკვია რა მოძღვრებაა მასში დაცული. ეს შესწავლა შემდეგ განაგრძო წმინდა მაქსიმე აღმსარებელემა.

ჩვენ აღვნიშნავდით, რომ ბოლოდროიდენლ გამოკვლევებში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა იოანე სკვითოპოლელს და მიიჩნევენ, რომ მაქსიმე აღმსარებელის ავტორობით ცნობილი კომენტარების დიდი ნაწილი სწორედ მას ეკუთვნის. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ამ ბოლო ხანებში (საერთოდ ეს კვლევას ახასიათებს) ზედმეტი აქცენტირება ხდება იოანე სკვითოპოლელზე. ზოგიერთი სქოლიო, ზოგიერთი კომენტარი, რაც არეოპაგეტულ შრომებს ერთვის, თავისი შინაარსით და თავისი მოძღვრებით უეჭველად მაქსიმესეულია. იოანე სკვითოპოლელის მოძღვრებასთან მას არანაირი შეხება არა აქვს. მაქსიმეს შრომები ჩვენამდე მოღწეულია. მაქსიმეს საღვთისმეტყველო სიღრმე და სირთულე ყველასთვის კარგად არის ცნობილი და ზედმიწევნით თანხვედრია მის ტერმინოლოგიასთან და მის მოძღვრებასთან ის კომენტარები, რომლებიც თანამედროვე კვლევაში უკვე ზედმეტი აჟიტირებით იოანე სკვითოპოლელზე, სწორედ ამ უკანასკნელს განუკუთვნეს. ეს არ არის ამ შემთხვევაში ჩვენი ძირითადი საკითხი, თუმცა მაინც აღვნიშნეთ, რადგან მაქსიმე აღმსარებლის პიროვნება ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა.

მაქსიმე მართლაც გადამწყვეტი მნიშვნელობისა აღმოჩნდა. მან შეაფასა და თავისი ავტოროტეტის წყალობითაც განსაზღვრა ეს შეფასება, როგორც საყოველთაო ხასიათისა. განგრძობაც მოხდა მისი შემდგომში ისეთი დიდი მოღვაწის კომენტარებში, როგორიც გახლდათ წმინდა გერმანოს კონსტანტინოპოლელი (VII-VIII ს). ფაქტობრივად ამ სამმა მოღვაწემ (იოანე სკვითოპოლელმა, წმინდა მაქსიმე აღმსარებელმა, წმინდა გერმანოს კონსტასნტინოპლელმა) ამომწურავად, ზედმიწევნით შეისწავლეს და წარმოაჩინეს არეოპაგეტული საღვთისმეტყველო სიღრმეები და დასკვნა და დასაბუთება არის აბსოლუტურად ერთაზროვანი, რომ არეოპაგეტული თხზულებები ესაა მართლმადიდებლური, დიოფიზიტური მოძღვრების ერთ-ერთი საფუძველთა-საფუძველი, ხოლო მათი ავტორი, წმინდა დიონისე არეოპაგელი,  მოძღვართა შორის უდიდესი.

სწორედ ამ საეკლესიო მოღვაწეთა აპრობაციის შემდეგ არეოპაგეტულმა შრომებმა უდიდესი განვრცობა შეიძინა საეკლესიო ტრადიციაში, იგივე მართლმადიდებლურ ტრადიციაში. მართლმადიდებლური მოძღვრების ისტორიაში ყველგან ვლინდება უკვე მისი გავლენა გვიანდელ ავტორებთან და ეს გავლენა გახლავთ, პირდაპირ შეიძლება ითქვას, საყოველთაო, ტოტალური, ყოვლის მომცველი. იმიტომ, რომ თავისთავად ეს მოძღვრება იმდენად გამსჭვალულია მთელი საღვთო წერილით და შეიცავს მთელ საღვთო წერილს, ოღონდ ტერმინოლოგიის ენაზე გამოთქმულს, და შესაბამისად თვით ეს თხზულება ხდება შემდგომში გვიანდელ მართლმადიდებელ მოძღვართა შრომებში ყველაზე მეტად ციტირებული, ყველაზე უფრო გავლენიანი და ავტოროტეტული.

ეს ვითარება შესამჩნევია საკუთრივ საქართველოშიც. განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც XI ს-ის მიწურულს წმინდა ეფრემ მცირემ თარგმნა არეოპაგეტული შრომები ზემოხსენებულ პირთა კომენტარებთან ერთად. არეოპაგეტიკა გახდა მართლაც უაღრესად დიდი, უმყარესი საფუძველი ქართველ ღვთისმეტყველ მოღვაწეთა შრომებში. ჩვენ შეგვიძლია მივუთითოთ ეს მოღვაწეები. აურაცხელი სტატიაა გამოქვეყნებული მაგალითად იმის შესახებ, თუ რაოდენ დიდი ადგილი უჭირავს თუნდაც რუსთველის “ვეფხისტყაოსანში” არეოპაგეტიკას. სხვა რომ არაფერი ორგზისაა ხსენებული მასთან წმინდა დიონისე. მაგალითად:

“ამ საქმესა დაფარულსა ბრძენი დივნოს გააცხადებს,

ღმერთი კარგსა მოავლინებს და ბოროტსა არ დაჰბადებს.”

სხვა ადგილას კიდევ:

“ამა საქმეს მემოწმების დიონოსი, ბრძენი ეზროს”.

მაშინ როცა ჩვენ რუსთველის “ვეფხისტყაოსანში” ერთადერთს პლატონს ვხვდებით სახელდებით, თუ ნახსენებ ეზროს არ ჩავთვლით (რომლის პიროვნება და საერთოდ რაობა ძალიან გაურკვეველია), და საეკლესიო ავტორთაგან სწორედ დიონისე არეოპაგელს.

იოანე პეტრიწის მთელი მოღვაწეობა, მიუხედავად იმისა, რომ განსხვავებული აზრიც არსებობს, მაგრამ ჩვენი აზრით ეს სავსებით თვალნათლივია, მთლიანად არეოპაგეტიკას ეყრდნობა. იოანე პეტრიწი არეოპაგეტიკის ერთ-ერთი დიდი ამოშტოება, განგრძობა და ამოყლორტვაა. მოგვიანო პერიოდში პეტრე გელათელთან არის შესამჩნევი, ანტონ კათალიკოსთან და ა.შ.

რა თქმა უნდა, საკუთრივ ბერძნულენოვან ღვთისმეტყველებაში არეოპაგეტული შრომების გავლენა ყოველ ნაბიჯზე, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სახეზეა.

მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ ეკლესიის მამები, რომლებმაც მოძღვრება შეაფასეს, საკუთრივ ფილოლოგიურ პრობლემატიკას გვერდს უვლიდნენ. ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ იმავე მაქსიმე აღმსარებელმა, მიუხედავად იმისა, რომ მოძღვრების მართლმადიდებლურობა სრულიად ზედმიწევნითობით დაასაბუთა, მაინც ორი სირთულე იქვე წარმოაჩინა: 1) თუ ეს უმნიშვნელოვანესი შრომები მართლაც წმინდა დიონისე არეოპაგელმა დაწერა, ე.ი. I-II ს-ის მიჯნის მოღვაწემ, VI ს-ის დამდეგამდე ის რატომ არსად არ ჩანდა? 2) რატომ არის, რომ ზოგან შეიმჩნევა პროკლე დიადოხოსოს შრომები კვალი?

სხვათაშორის, ეს მეორე მომენტი, რომ პროკლე დიადოხოსის ზოგიერთი ნააზრევის გამოძახილი, თითქოს, არეოპაგეტულ შრომებშიც ისმის, ეკლესიის მამათაგან წარმოჩენილი ეს მეორე სირთულე, ვფიქრობთ, სრულიად თვალსაჩინოდ გვისაბუთებს ჩვენ რაოდენი განფენადობა, რაოდენ ფართო თვალსაწიერი და დიაპაზონი ხედვისა ჰქონდათ ეკლესიის მამებს, რომ თვით პროკლე დიადოხოსის, ამ ახლად გამოჩენილი, ფაქტობრივად მათი თანამედროვე, წარმართი მოძღვრის შრომებიც კი ზედმიწევნით იცოდნენ. ეს რომ ასე არ ყოფილიყო, ცხადია, ისინი ამგვარ მსგავსება-არამსგავსებას ვერც დააფიქსირებდნენ. ე.ი. ზედმიწევნით შეისწავლებოდა ყოველივე, რაც კი შეიძლებოდა, რომ აზროვნებითი პროცესისთვის მნიშვნელოვანი ყოფილიყო. ეკლესიის მამის თვალსაწიერის მიღმა მნიშვნელოვანი არასოდეს არაფერი არ დარჩენილა. ჩვენ ამაზე არაერთგზის გვქონია სხვადასხვა დროს მსჯელობა, ორი პუბლიკაციაც ამ საკითხს მივუძღვენით, რადგან იყო სხვადასხვა გაუგებრობანი, პაექრობანი, რომ მიიჩნეოდა, თითქოს, ეკლესიის მამები სრულიად უარყოფდნენ ანტიკურობას, ფილოსოფიას, აზროვნებას და ფაქტობრივად სექტის დონეზე დაჰყავდათ საეკლესიო მოძღვრება. ვგულისხმობთ ჩვენს თანამედროვე ე.წ. ფსევდომართლმადიდებლებს, რომლებიც საეკლესიო მოძღვრების, ღვთისმეტყველებისა და საზოგადოდ დოგმატიკის ცოდნას იჩემებენ, იმ კუთხით, რომ თითქოს ეკლესია კატეგორიულად უარყოფდეს ყოველივეს. მაშინ როცა ყოველ ნაბიჯზე სახეზეა (ჩვენ ამაზე რადიო საუბრებშიც გვქონია აღნიშვნები) ყველაფრის გაცნობიერება, ყველაფრის შესწავლა, ყოვლისმომცველობითი ხედვა, რომ რაიმე მნიშვნელოვანიც კი, რაც აუცილებლად ქრისტიანულია, ოღონდ არაქრისტიანულ გარემოში, ამ ხედვის გარეთ არ დარჩეს და მოხდეს ჭეშმარიტი და მისხალ-მისხალი გამიჯვნა არაჭეშმარიტისა ჭეშმარიტისგან. აი ეს მხარეც, რომ პროკლე დიადოხოსის ზოგიერთი ნააზრევის გამოკრთომა თითქოს სახეზეა არეოპაგეტულ შრომებში, ესეც კი არ დარჩათ შეუმჩნეველი ეკლესიის მამებს, ამ შემთხვევაში წმინდა მაქსიმე აღმსარებელს, რომელმაც ამაზე საგანგებო აღნიშვნა გააკეთა.

მაგრამ რა პასუხები გასცა ამ ორივე სირთულეზე მაქსიმემ, ჩვენ ამ შემთხვევაში ამას გვერდს ავუვლით. როდესაც ამ საკითხების განმარტება მკვლევართა წინაშე დაისვა და მათაც გარკვეული პასუხი მოძებნეს, როდესაც ამ ვითარებას წარმოვაჩენთ მაშინ შევეხებით ეკლესიურ პასუხებს ამ ორ სირთულეზე.

ამ შემთხვევაში კი განვაგრძობთ ქრონოლოგიურ განხილვას არეოპაგეტული შრომების საეკლესიო ტრადიციაში განფენისას. როდესაც კომენტირება ხდებოდა VI-VII-VIII ს-ში, ამავე დროს უკვე ხდებოდა სხვადასხვა ენებზე ამ შრომების თარგმნა. ერთ-ერთი უადრესი თარგმანი შესრულდა VI ს-ში სირიულ ენაზე. საერთოდ IV-VI ს-ში სირიულად უაღრესად ინტენსიურად მიმდინარეობდა საღვთისმეტყველო შრომების თარგმნა არსებითად ბერძნულიდან. თითქმის ყველაფერი ითარგმნა ბერძნულიდან სირიულად ამ ეპოქაში. რა თქმა უნდა, ითარგმნა არეოპაგეტული შრომებიც. ალბათ, სირიული თარგმანი სხვა თარგმანთა შორის პირველი გახლავთ ქრონოლოგიურად. დაახლოებით VII ს-ში უკვე ლათინურადაც ითარგმნა არეოპაგეტული შრომები მთლიანად ბერი ჰილდუინის მიერ. ესაა უაღრესად ღირსეული თარგმანი. მიუხედავად იმისა, რომ მოგვიანებით IX ს-ში ერთი შეხედვით, თითქოს, გაცილებით უფრო ტერმინოლოგიური ზედმიწევნითობით ხელახლა მოხდა არეოპაგეტული შრომების ლათინურად თარგმნა ცნობილ იოანე სკოტ ერიგენას მიერ, მაინც ჰილდუინის თარგმანს თავისი მნიშვნელობა არ დაუკარგავს და ჩვენ ვთვლით, რომ ზოგ შემთხვევაში ჰილდუინის თარგმანი ტერმინოლოგიური ასპექტით, თუ უფრო მეტად არა, არანაკლები ღირსეულობის მქონეა ერიგენას თარგმანთან შედარებით. ასე რომ, VII-IX ს-ბში ორგზის ითარგმნა ლათინურად არეოპაგეტული შრომები. მიიჩნევა, რომ დაახლოებით ამ ეპოქაში სომხურადაც უნდა თარგმნილიყო ეს შრომები. საკუთრივ ქართულად, როგორც აღვნიშნეთ, XI ს-ის მიწურულს ითარგმნა წმინდა ეფრემ მცირის მიერ, დაახლოებით 90-იან წლებში და ქართული თარგმანიც ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია თავისი ტერმინოლოგიური ზედმიწევნითობით, განსაკუთრებით იმ კომენტარებში, რაც არეოპაგეტულ შრომებს ერთვის, საკუთრივ მთარგმნელის ჩარევით. ბევრი კომენტარი, პირდაპირ შეიძლება ითქვას, რომ საკუთრივ ეფრემ მცირისეულია. ის (ეფრემი) თუ არეოპაგეტული შრომების ტექსტს უაღრესი ზედმიწენითობით თარგმნის, ამ ტექსტზე დართულ ბერძნულ სქოლიოებს იოანე სკვითოპოლელისას, მაქსიმე აღმსარებელისას და გერმანე პატრიარქისას პირდაპირი გაგებით კი არ თარგმნის, არამედ საფუძვლად იყენებს და მათზე აშენებს ვრცელ საღვთისმეტყველო განმარტებებს, რაც უკვე საკუთრივ წმინდა ეფრემ მცირისეულია. ეფრემ მცირე, როგორც დიდი ღვთისმეტყველი, არეოპაგეტიკის დიდი კომენტატორი, სქოლიასტი, ჩვენ ამ ე.წ. თარგმანის სახით სავსებით თვალნათლივ შეგვიძლია განვჭვრიტოთ. ერთი ნაწილი ამ კომენტარების ეფრემისეული თარგმან-რედაქციისა, კერძოდ ეს გახლავთ რიგით მეორე არეოპაგეტულ თხზულებაზე, სათაურით “ზეცათა მღვდელმთავრობისათვის”, დართული კომენტარების პუბლიკაცია უკვე შესრულებული გახალვთ ახალგაზრდა მკვლევარ ანა ჭუმბურიძის მიერ, გამოკვლევით, ტექსტის პუბლიკაციითა და სქოლიოების ანალიზით, აგრეთვე ვრცელი ტერმინოლოგიურ-საღვთისმეტყველო ლექსიკონის დართვით. იგივე წესით მზადდება აგრეთვე მომდევნო წიგნზე, სახელწოდებით “საეკლესიო მღვდელმთავრობისათვის”, დართული კომენტარების ანალიზი და პუბლიკაცია. ასევე სხვა წიგნების ამგვარივე წესით გამოცემაც იგეგმება. სამწუხაროდ, როდესაც მოხდა არეოპაგეტული შრომების ეფრემ მცირისეული თარგმანის გამოცემა, რაც შეასრულა დიდი მეცნიერული კვლევა-ძიების სიღრმით ცნობილმა მკვლევარმა სამსონ ენუქაშვილმა, ამ გამოცემას ერთი არსებითი ხარვეზი ჰქონდა, რომ ის კომენტარები, რაც ხელნაწერებში თან ერთვის არეოპაგეტულ ტექსტს, სამწუხაროდ არ გამოქვეყნებულა. ამ კომენტართა გამოქვეყნება იწყება ამჟამად და როდესაც ყველა წიგნის კომენტარი გამოქვეყნდება, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არეოპაგეტიკის ქართულენოვანი კორპუსი სრული სახით გამოქვეყნებულია.

მოგვიანო ეპოქაში, უკვე XVI-XVII ს-დან თანდათანობით ხდება დაეჭვება არეოპაგეტული შრომების ავტორის მხრივ, რომ არის თუ არა ის მართლაც წმინდა დიონისე არეოპაგელი. რამდენადაც უკვე ყურდღება ექცევა იმ ფაქტს, რომ ადრეულ ეპოქაში ამ წიგნებს არავინ არ ახსენებს, ამ წიგნებზე არავინ არ უთითებს. ეს დაეჭვება თანდათანობით ძლიერდება ფილოლოგ-ტექსტოლოგთა შორის და ეს გაძლიერება ეჭვისა მწვერვალამდე მიდის XIX ს-ის მიწურულს, როდესაც ორი ცნობილი გერმანელი მკვლევარი (შტიგლმაირი და ჰუგო კოხი) დამოუკიდებელ სამეცნიერო შრომებში, ფაქტობრივად დამოუკიდებლად, მიდიან ერთსა და იმავე დასკვნამდე, რომ არეოპაგეტული შრომები არ უნდა ეკუთვნოდეს წმინდა დიონისე არეოპაგელს, ანუ არ უნდა იყოს I-II საუკუნეებისა, ამ ეპოქისა, არამედ გაცილებით გვიანდელი დროისა, V ს-ის II ნახევრისა. ეს აზრი მანამდეც მრავალმა მკვლევარმა გამოიტანა. შტიგლმარისა და კოხის ამ მოსაზრებებში არაა სიახლე, თვით რუსულ კვლევაშიც კი სმირნოვის, ბრილიანტოვისა და სხვათა შრომები ერთპიროვნულად და ერთსულოვნად იღებენ იმ აზრს, რომ არეოპაგეტული შრომები არ ეკუთვნის წმინდა დიონისე არეოპაგელს და ისინი ეძიებენ სხვადასხვა ავტორს. განსაკუთრებით საკუთრივ რუსულ კვლევა-ძიებაში XIX ს-ისა ყურადღება იყო მიპყრობილი III ს-ის მოღვაწე წმინდა დიონისე ალექსანდრიელზე და მიიჩნეოდა, რომ სახელის დამთხვევამ განაპირობა აღრევა ამ ორ პიროვნებას შორის ხელნაწერებში. სინამდვილეში ეს წმინდა დიონისე ალექსანდრიელის შრომები უნდა იყოსო, - ფიქრობდნენ რუსი მკვლევრები, შესაბამისად III ს-ის ძეგლები უნდა იყოს არეოპაგეტული თხზულებები. მაგრამ რამდენადაც სახელი ემთხვევა დიონისე არეოპაგელისა და დიონისე ალექსანდრიელისა, აი ამ სახელთა დამთხვევამ გვიანდელ გადამწერებს აფიქრებინა, რომ ავტორი არის დიონისე არეოპაგელი. შესაძლოა არც ახლდა ხელნაერებში დაზუსტება დიონისეს ალექსანდრიელისა, მხოლოდ დიონისე იყო და ამიტომ გვიანდელ ტრადიციაში რომელიღაც გადამწერმა მოინდომა დაეკონკრეტებინა, თუ რომელი იყო ეს დიონისე და მან არეოპაგელად განსაზღვრა იგი. ე.ი. რუსული კვლევაც ორიენტირებული იყო იქეთკენ, რომ წმინდა დიონისე არეოპაგელი ამ შრომთა ნადმვილი ავტორი არ უნდა იყოს. იგივე თვალსაზრისი გაბატონდა ევროპულ კვლევაშიც და როგორც უკვე ვთქვით XIX ს-ის მიწურულს ეს თვალსაზრისი უკვე მეორე დებულების განუყოფელი ნაწილიც გახდა, რომ ეს შრომები გვიანდელია. მეორე ნიშანიც გამოკვეთეს შტიგლმაირმა და კოხმა და ეს მეორე ნიშანი გახლდათ სწორედ ის, რაზეც ვსაუბრობდით, რომ ცნობილი ნეოპლატონიკოსის პროკლე დიადოხოსის შრომების კვალია მათში. აი ამის დასაბუთება ჩაეთვალა ამ ორ მვლევარს დიდ სიახლედ. მაგრამ როგორც უკვე ვთქვით ეს მხარე, ეს სირთულე გაცილებით ადრე საკუთრივ საეკლესიო ტრადიციაშიც იყო შემჩნეული.

ხოლო თუ როგორ შეეცადნენ ამ მეორე თეზის დასაბუთებას ხსენებული გერმანელი მკვლევრები და რა გავრცობა შეიძინა ყოველივე ამან, ამას შემდგომ საუბარში მოგახსენებთ.

107–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=-6WV0ZUgjV4

მეცნიერული კვლევა-ძიებანი იმის შესახებ, თუ სად, როდის და ვის მიერ შეიძლებოდა დაწერილიყო არეოპაგეტული შრომები

ჩვენს წინა საუბარში შევეხეთ არეოპაგეტული შრომების ისტორიას საეკლესიო ტრადიციაში, აგრეთვე კვლევით ტრადიციაში და ჩვენი მსჯელობა დაბოლოვდა XIX ს-ის მიწურულით. აღვნიშნავდით, რომ კვლევაში უკვე ერთსულოვნად იქნა მიღებული აზრი იმის შესახებ, რომ არეოპაგეტული შრომები გვიანდელია და არ ეკუთვნის წმინდა დიონისე არეოპაგელს. უმთავრესი არგუმენტი ამისა გახლდათ ის, რომ ადრეულ ეპოქაში ამ შრომებს არავინ არ ახსენებს, ვიდრე VI ს-ის დამდეგამდე. მაგრამ XIX ს-ის მიწურულს ამავე თვალსაზრისის დასაბუთებისათვის, თითქოს, მეორე არგუმენტიც გამოიკვეთა ხსენებულ მკვლევართა მიერ (შტიგლმაიერი და კოხი), რომლებმაც სწორედ ეს აზრი წამოაყენეს, რომ პროკლე დიადოხოსის, გვიანანტიკური მოღვაწის, V ს-ის ცნობილი ნეოპლატონიკოსის შრომების გამოძახილი და კვალი შეიმჩნევა არეოპაგეტულ თხზულებებში. 1900 წელს გამოვიდა ცნობილი ვრცელი მონოგრაფია კოხისა, სადაც ეს საკითხი დეტალურადაა განხილული, პარალელური ტექსტებია მოტანილი და დასკვნა, ყოველშემთხვევაში მისთვის, სრულიად ერთაზროვანია, რომ არეოპაგეტული შრომები დაწერილია პროკლე დიადოხოსის შრომათა გავლენით და შესაბამისად მათზე გვიანდელია.

მომდევნო კვლევა-ძიება XX ს-ის დამდეგიდან მაგისტრალური ხაზით სწორედ ამ ნიშნით წარიმართა, რომ არეოპაგეტული შრომები არის არა V ს-ის II ნახევარზე ადრინდელი, არამედ პროკლე დიადოხოსის მოღვაწეობაზე უფრო გვიანდელი ეპოქისა. ამის უფრო დაკონკრეტებას ცდილობდნენ ცალკეული მკვლევრები მოგვიანო პერიოდში და ასევე ცდილობდნენ ისიც დაედგინათ, თუ რომელ რეგიონში უნდა დაწერილიყო ეს შრომები. ჩვენ საკუთრივ შრომების მოხსენიებას ამ შემთხვევაში თავს ავარიდებთ, რომ არ გადავტვირთოთ მსმენელი და ძირითად მომენტებზე მოგახსენებთ. როგორც აღვნიშნეთ ფილოლოგიური კვლევა მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ პროკლე დიადოხოსის შრომებს ეყრდნობა არეოპაგეტული თხზულებები. მოგვიანებით ზოგიერთმა მკვლევარმა, ასე ვთქვათ, უფრო მეტი დაკონკრეტება შემოიტანა. კერძოდ მათ მიიჩნიეს, რომ არეოპაგეტულ შრომებში განსაკუთრებით შესამჩნევია პროკლეს ცნობილი თხზულების, “კომენტარები პლატონის დიალოგზე სახელწოდებით ალკიპიადე”, კვალი. საზოგადოდ პროკლეს ახასიათებდა უაღრესად დიდი და მართლაც ადამიანური შესაძლებლობებისთვის მიუღწეველი შრომისუნარიანობა და ნაყოფიერება თხზულებების წერის მხრივ და ჭეშმარიტად განსაკვირვებელია მისი პროდუქტიულობა. ჩვენ ვთვლით, რომ ასეთი პროდუქტიული და ნაყოფიერი ავტორი თითქმის არ ჰყავს კაცობრიობის ისტორიას ძველ პერიოდში. თითქმის ყველა სფეროს ეხებოდა მისი მოღვაწეობა. განსაკუთრებით აქცენტირებული იყო პროკლე პლატონის დიალოგების კომენტირებაზე. თითქმის ყველა დიალოგს მან კომენტარები დაუწერა. ცნობილია მაგალითად მისი კომენტარები “ტიმაიოსზე”, ყველაზე რთულად აღსაქმელი და გასაგები ტექსტი და ასევე კომენტარები პლატონის დიალოგზე “ალკიპიადე”. როგორც უკვე აღვნიშნეთ სწორედ ეს უკანასკნელი ძეგლი გამოკვეთა ზოგიერთმა მკლვარმა, როგორც, თითქოს, განსაკუთრებით გამოვლენილი არეოპაგეტულ შრომებში. აქედან არეოპაგეტული შრომების დაწერის ზღვარი უფრო შევიწროვდა, იმიტომ, რომ ცნობილია, თუ როდის დაწერა პროკლემ ეს კომენტარები “ალკიპიადეზე”, მან ეს დაწერა 465 წელს. რამდენადაც VI ს-ის დამდეგს 508-510 წლებში უკვე ციტირებაა არეოპაგეტული შრომებისა, შესაბამისად არეოპაგეტიკის დაწერის ზედაზღვრად სავსებით გარკვეულია, რომ არის VI ს-ის დამდეგი. ქვედა ზღვარიც, თითქოს, უკვე მონიშნულია, 465 წელი, ამაზე ადრე ეს შრომები ვერ დაიწერებოდა, რადგან ამ წელს დაწერილი კომენტარები პროკლე დიადოხოსისა არეკლილია არეოპაგეტულ შრომებში. ზოგმა მკვლევარმა კიდევ უფრო დაავიწროვა ამ თხზულებათა დაწერის ჩარჩოები. მათ მიიჩნიეს, რომ არეოპაგეტული თხზულების, კერძოდ პირველი შრომის “საღვთოთა სახელთათვის”, ერთ ადგილას აშკარად ჩანს, თითქოს, ცნობილი დოგმატური აღსარებითი ფორმულის “მრწამსის” ლიტურგიკაში დაკანონებულობა. “მრწამსი”, ნიკეა-კონსტანტინოპოლის მრწამსს რასაც ვუწოდებთ ჩვენ, აღსარებით ფორმულას, თავიდანვე საეკლესიო მსახურებაში ჩართული არ იყო, ე.ი. ლიტურგიკაში ის არ იგალობებოდა. ცნობილია, რომ 475 წელს ცნობილმა პეტრე ანტიოქიელმა დააკანონა ლიტურგიაში “მრწამისის” გალობით აღვლენა, რაც დღესაც ხდება. ამიტომ, ზოგმა მკვლევარმა, როდესაც არეოპაგეტულ ერთ წინადადებაში, თითქოს ეს ამოიკითხა (თუმცა გარწმუნებთ, რომ იქ მსგავსი არაფერი არ ჩანს, მაგრამ კვლევითი ფანტაზია ზოგჯერ ისეთია, რომ დაუნახავს დაინახავს), რომ “მრწამსი” ეკლესიაში იგალობება, შესაბამისად რამდენადაც “მრწამსის” გალობა ეკლესიაში 475 წლიდან იწყება, ე.ი. არეოპაგეტული შრომები მანამდე ვერ დაიწერებოდა. ასე რომ, 465 წლიდან გადავინაცვლეთ 475 წლამდე, ე.ი. უფრო დავიწროვდა ზედა და ქვედა ქრონოლოგიური ზღვარი არეოპაგეტიკის დაწერისა. სხვა მკვლევარმა კიდევ უფრო დაავიწროვა ეს ზღვარი. რამდენიმე მკვლევარმა მიიჩნია, რომ არეოპაგიტიკა თითქოსდა თვალნათლივი ნიმუშია ცნობილი იმპერატორის ზენონის მიერ დაწერილი (პირადად მას არ დაუწერია, მაგრამ მას მიეკუთვნება), მისი ინიციატივით შემუშავებული და შედგენილი ე.წ. “ჰენოტიკონის” პრაქტიკაში გამოვლენისა.

“ჰენოტიკონი” ანუ “გამაერთიანებელი” ეს იყო ასევე “მრწამსის” ტიპის ტექსტი, რაც ზენონ იმპერატორმა სხვადასხვა ღვისმეტყველთა მონაწილეობით შეიმუშავა იმ მიზანდასახულობით, რომ დიოფიზიტებსა და მონოფიზიტებს შორის გარკვეული მორიგება მომხდარიყო. მოგეხსენებათ, რომ დიოფიზიტური ანუ მართლმადიდებლური სწავლება ადასტურებს განკაცებული ღვთის ერთი პიროვნების ორბუნებოვნებას, ხოლო მონოფიზიტური მრწამსი მიიჩნევს, რომ განკაცებული ღმერთი ერთი პიროვნება ამავე დროს ერთბუნებოვანია. ამ ორი განსხვავებული საღვთისმეტყველო მონაცემის შესაბამისად ზენონი ეძიებდა რაღაც შემრიგებლურ ფორმულას, სადაც არც ერთი მხარე იქნებოდა გამოკვეთილად წარმოჩენილი და არც მეორე. იმიტომ, რომ ზენონი გამოდიოდა მისი გაგებით სახელმწიფო ინტერესებიდან, ხოლო ეს განსხვავებულობა აღმსარებლობაში იწვევდა დიდ დაპირისპირებას, ძალიან ხშირად ფიზიკურ დაპირისპირებასაც, რაც არეულობას ქმნიდა სახელმწიფოში. ამიტომ მან გადაწყვიტა რაღაც შემრიგებლური ფორმულა შეემუშავებინა, სადაც არც ერთი თვალსაზრისი არ იქნებოდა გამოკვეთილად წარმოჩენილი: არც ერთბუნებოვნება განკაცებული ღვთისა და არც ორბუნებოვნება.

ზოგიერთი მკვლევარის მითითებით არეოპაგეტული შრომები, სადაც მკვეთრად არც ორბუნებოვნებაზეა უწყება და არც ერთბუნებოვნებაზე, სწორედ ხსენებული ზენონის ჰენოტიკონის გავლენის ქვეშაა და შესაბამისად ის მას შემდეგ უნდა დაწერილიყო, რაც “ჰენოტიკონი” შემუშავდა, დადგინდა და გამოქვეყნდა. ხოლო ცნობილია, რომ “ჰენოტიკონი” სწორედ 481-482 წლებში დადგინდა და გამოქვეყნდა. ასე რომ, ამ წლების შემდეგ უნდა იყოს, თითქოსდა არეოპაგეტული შრომები დაწერილი. როგორც ვხედავთ მართლაც უაღრესად დავიწროვდა ქრონოლოგიური საზღვრები. თუ 508 წელი ზედა ზღვარია, ქვედა ზღვრად შეგვიძლია 482 წელი მივიჩნიოთ და სულ რაღაც ოცი წლის ფარგლები კონკრეტდება. ასეთი ბედნიერი შემთხვევა ჩვენ არ გვაქვს არათუ ისეთ იდუმალებით მოსილ შრომებთან დაკავშირებით, როგორიც არეოპაგეტიკაა, არამედ საყოველთაოდ ცნობილ ღვთისმეტყველთა შრომებთან დაკავშირებითაც კი. საზოგადოდ რომელი შრომა როდის დაიწერა, თუნდაც წმინდა ბასილი დიდის, გრიგოლ ნოსელის, გრიგოლ ღვთისმეტყველის, ეს დიდი პაექრობების საგანია და რაიმე ზედმიწევნითი თარიღი, თუ თვითონ ძეგლს არ ახლავს, ჩვეულებრივ ვერ დგინდება. თუნდაც გაცილებით გვიანდელი მოღვაწეებისა. სხვა რომ არაფერი “ვეფხისტყაოსანი” როდისაა დაწერილი, რა თქმა უნდა, ამის დადგენა უაღრესად დიდ სირთულეებთანაა დაკავშირებული. რომ არაფერი ვთქვათ იოანე პეტრიწის არათუ შრომებზე, საერთოდ მოღვაწეობაზე. იმიტომ, რომ მკვლევართა გარკვეული ნაწილის მიხედვით მიიჩნევა, რომ იოანე პეტრიწი XI-XII ს-ის მიჯნის მოღვაწეა, თუმცა სხვა, პირადად ჩვენი თვალსაზრისით (რის შესახებაც რამდენიმე სტატია გვქონდა) იოანე პეტრიწი არის XII ს-ის შუა წლებისა და II ნახევრის მოღვაწე. ასე რომ, ეს გაურკვევლობანი გაცილებით გვიანდელ მოღვაწეებთან დაკავშირებითაც სახეზეა და ამ დროს, თითქოს, რაღაც ისეთი ბედნიერი აღმოჩენები მოხდა არეოპაგეტიკასთან დაკავშირებით, რომ ოცწლიანი ფარგლები დაკონკრეტდა (482-508 წ).

ამის შემდეგ და ამის პარალელურად, რა თქმა უნდა, მიმდინარეობდა იმის კლვლევა-ძიებაც, თუ რა რეგიონში უნდა დაწერილიყო და გამოვლენილიყო არეოპაგეტული შრომები. აქ განსაკუთრებული ყურადღება მიექცა შემდეგ ფაქტს: სად მოხდა პირველად მისი ციტირება, სად გამოვლინდა ის პირველად, სად იჩინა მან თავი? ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ პირველად ის ანტიოქიის მოღვაწემ სევეროზ ანტიოქიელმა გამოიყენა, ციტირება მოახდინდა და ანტიოქიის ადგილობრივ კრებაზე მოხდა მონოფიზიტთაგან მისი პირველი დამოწმება. ე.ი. ანტიოქიის რეგიონი, სირია-პალესტინა არის ის რეგიონი, სადაც პირველად იჩინა თავი არეოპაგეტულმა შრომებმა. შესაბამისად მკვლევართაგან დიდი დარწმუნებულობით ადგილიც ანუ რეგიონიც განისაზღვრა, რომ ესაა სირია-პალესტინის რეგიონი.  ამრიგად, ჩვენ თითქოს ძალიან ახლოს მივედით არეოპაგეტიკის ავტორის დაზუსტებისა და გამოვლენის საკითხთან, ამის გადაწყვეტასთან, რადგან ეპოქა ვიცით როდის დაიწერა ის და ადგილიც ვიცით, თუ სად დაიწერა. შესაბამისად რჩება იმის ანალიზი, თუ ამ პერიოდში, ამ რეგიონში ვინ მოღვაწეობდა. რა თქმა უნდა, არეოპაგეტული შრომების ავტორი რომ უაღრესად დიდი ღვთისმეტყველია, ამაზე არავინ არ დაობს, ეს უპირობოა, ეს დასაბუთებულია უძველესი დროიდანვე, როგორც აღვნიშნეთ, და ერთაზროვნად ეს ყველასგან რწმუნებული და აღიარებულია. ასეთი უდიდესი მოღვაწე შეუმჩნეველი ვერ იქნებოდა, ე.ი. ის თავის ეპოქაში სახელგანთქმული და ცნობილი იქნებოდა. თანაც V ს-ის მიწურული და სირია-პალესტინის რეგიონი წყაროების თვალსაზრისით საკმაოდ შესწავლილი და ცნობილია, არ არის მწირი მასალა, ყველაფერი თითქოს ცნობილია ამ ეპოქაში ამ რეგიონში და არეოპაგეტული პრობლემაც, ფაქტობრივად, გადაწყვეტილი ჩანს. რადგან შევისწავლით ამ წლებში ამ რეგიონში ვინ მოღვაწეობდა, რა თქმა უნდა, არეოპაგეტული შრომების ავტორი თუ იქ მოღვაწეობდა ის მთლიანად წარმოჩენილი იქნებოდა, ოღონდ სხვისი სახელწოდებით და იმის დადგენა აღარ გაძნელდება, თუ ვინაა ნამდვილი ავტორი. მიუხედავად ამისა და მიუხედავად იმისა, რომ ეს ყოველივე თითქოს XIX ს-ის მიწურულს დადგინდა, მის შემდგომ ერთ საუკუნეზე მეტი გავიდა და ყველა ის მოღვაწე, ვინც გამოვლენილი იყო ამ რეგიონში ამ ეპოქაში, დეტალურად შესწავლილ იქნა მკვლევართაგან, მაგრამ შედეგი არეოპაგეტიკის ავტორის პრობლემის გადაწყვეტისა, როგორც ეს პირველ საუბარშიც აღვნიშნეთ, ნულის ტოლია. ვერცერთი კანდიდატი, ამა თუ იმ მკვლევრისგან წამოყენებული არეოპაგეტიკის ე.წ ნამდვილ ავტორად ვერ შენარჩუნდა ამ კანდიდატობის ხარისხზე. ერთი ერთ კანდიდატს წამოაყენებდა, მეორე გაანადგურებდა ამ თეორიას, შემდეგ თვითონვე წამოაყენებდა სხვას, მას კიდევ სხვა გაანადგურებდა და ა.შ. ეს განადგურებანი ყოველთვის ობიექტურია, ყოველთვის ეჭვს აღარ ტოვებს, რომ ის არ შეიძლება ავტორი იყოს და ასე ახალ-ახალი კანდიდატები წამოყენდება. ამ კანდიდატთა შორის ერთ-ერთი გახლავთ ასევე პეტრე იბერი.

კანდიდატთა წამოყენება როგორ მიმდინარეობდა? კანდიდატები ყველა ნიშნით ხდებოდა შესწავლილი, ე.ი. საკუთრივ მათი პრაქტიკული მოღვაწეობის თვალსაზრისით, მათი შრომების საღვთისმეტყველო ანალიზით და დასკვნა ყოველთვის ამგვარი უნდა ყოფილიყო, რომ მითითებული კანდიდატი აკმაყოფილებს არეოპაგეტიკის ავტორისადმი წაყენებულ პირობებს, განსაკუთრებით საღვთისმეტყველო კუთხით. რაღაც პარალელი, რაღაც მსგავსება, განსაკუთრებით იდენტობა ანუ იგივეობა საღვთისმეტყველო ნააზრევში შესამჩნევი უნდა ყოფილიყო. ვინ იყვნენ მაინც ეს პირები, ვინ ამ პერიოდში ამ რეგიონში მოღვაწეობდნენ? ძირითადად ესენი გახლდნენ თუნდაც იგივე სევეროზ ანტიოქიელი, რომელიც ჩვენ ვახსენეთ, მის გარდა ცნობილი ესაია ღაზელი (ასკეტი), ენიოზ ღაზელი (ფილოსოფოსი), პეტრე იბერი, ზაქარია რიტორი, აგრეთვე პეტრე ანტიოქიელი, იგივე ცნობილი პეტროს მკაწვრალი და კიდევ შედარებით ნაკლებ მნიშვნელოვანი სხვა მოღვაწეეები. ერთ-ერთი სტატიაც გამოქვეყნდა ზუსტად ამგვარი დასკვნითა და ამგვარი დებულებით, რაზეც ეხლა ჩვენ ვსაუბრობთ, გერმანულ ჟურნალში “ბიზანტინიშე ცაიჩრიფტ”, სადაც პირდაპირ ეწერა, რომ მეცნიერული კვლევა მივიდა იმის დაკონკრეტებამდე, თუ რა პერიოდში დაიწერა არეოპაგეტული შრომები, აგრეთვე თუ რომელ რეგიონში დაიწერა აღნიშნული შრომები. ხოლო რამდენადაც კარგად არის ცნობილი, - წერდა ამ სტატიის ავტორი, თუ ამ ეპოქაში ამ პერიოდში ამ ადგილას ვინ მოღვაწეობდა, ცხადია, ერთ-ერთი მათგანი იქნება ამ შრომების ავტორიც. ხოლო აქ მოღვაწეობდნენ... (დასახელებული და ჩამოთვლილია ის პირები, რომლებიც ჩვენ უკვე ვახსენეთ ამ რეგიონში მოღვაწენი). აი ამ ჩამონათვალის დეტალური შესწავლა ხდება მკვლევართა მიერ. ჯერ ერთი კანდიდატი მოინიშნება, შეისწავლება, მოხსენებებიც წაკითხულა ყოველ მათგანთან დაკავშირებით და სხვა. ზოგ მოხსენებას (ზეპირ საუბარში საერთოდ უფრო ადვილია მსმენელის დარწმუნება) ისეთი ფართო აჟიოტაჟი მოჰყოლია, რომ იმ მომენტში ყველას ჩაუთვლია პრობლემა გადაჭრილად. თუმცა შემდგომ დინჯი განხილვის საფუძველზე მთლიანად გაცამტვერებულა ესა თუ ის თეორია. ამ თეორიათა ამგვარმა ცვალებადობებმა და იმ უშედეგობამ, რაზეც ჩვენ აღვნიშნავდით, მოგვცა ის სკეპტიციზმი და სასოწარკვეთა, რაზეც ასევე ერთ-ერთ საუბარში აღვნიშნეთ, როდესაც ერთ-ერთმა მკვლევარმა უკვე სრული იმედგაცრუებით თქვა: “თუ ვინ იყო არეოპაგეტული შრომების ნამდვილი ავტორი, ამაზე სფინქსმა საბოლოოდ დახურა პირი”.

ეს ითქვა 1936 წელს და ამის შემდეგ ხდება უკვე აჟიტირება, წარმოჩენა ახალი კანდიდატისა, უკვე ქართველი მოღვაწის პეტრე იბერისა. ეს თეორია განუყრელად უკავშირდება პირველ რიგში ცნობილი ფილოსოფოსისა და მეცნიერის შალვა ნუცუბიძის სახელს, რომელმაც წერილობითი სახით (რუსულად) ეს თეორია გადმოსცა თავის 1942 წელს გამოცემულ ძალიან მცირე მოცულობის ბროშურაში, რომელსაც ეწოდება “ტაინა ფსევდა-დიონისი არეოპაგიტა”. იგივე საკითხი, იგივე დებულება თუ იგივე თეორია უფრო გვიანდელი წლების მისსავე პუბლიკაციებში ასევე თვალნათლივია. განსაკუთრებით 1948 წელს გამოქვეყნებულ გაცილებით ვრცელ მონოგრაფიაში სახელწოდებით “რუსთაველი და აღმოსავლური რენესანსი”, რომელიც ასევე რუსულად დაიბეჭდა. ე.ი. 40-იან წლებში ამ თეორიას, პეტრე იბერის ავტორობას და ავტორობის კანდიდატად პეტრე იბერის წარმოდგენას ასაბუთებს შალვა ნუცუბიძე. 1953 წელს გამოქვეყნდა ბელგიელი მეცნიერის ერნესტ ჰონიგმანის წიგნი (ფრანგულად) ამავე, პეტრე იბერის ავტორობის საკითხზე, არის თუ არა პეტრე იბერი ავტორი არეოპაგეტული შრომებისა. სადაც იგივე დებულებაა მოცემული, რომ პეტრე იბერი შესაძლოა იყოს ამ წიგნების ავტორი. რა თქმა უნდა, ამგვარმა დამთხვევამ ბელგიელი და ქართველი მეცნიერებისა ამ თეორიას დიდი რეზონანსი შესძინა განსაკუთრებით ჩვენთან. გარკვეული კეთილი გამოხმაურებანი მას ევროპაშიც ჰქონდა. მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, ანალოგიური სახის და კიდევ უფრო მასშტაბური გამოხმაურებანი სხვა თეორიებსაც ჰქონიათ, ე.ი. პირველადი დადებითი ემოციები სხვა თეორიებსაც არანკლები ჰქონიათ, თუმცა სიღრმისეული განხილვის შემდეგ ეს ყველაფერი გაცამტვერებულა და დავიწყებულა. პეტრე იბერის, როგორც ავტორის, თეორიაც სამწუხაროდ (სამწუხაროდ თუ საბედნიეროდ ამას ჩვენ ეხლა არ დავაკონკრეტებთ) საკუთრივ ევროპულ კვლევაში დღეისათვის აბსოლუტურად ამგვარივე სახითაა, ანუ ამ თეორიას აბსოლუტურად არავითარი მხარდაჭერა არა აქვს. მაგრამ იგივე არ მოხდა, რა თქმა უნდა, საქართველოშიც. იმიტომ, რომ აქ ეს ფილოლოგიურ-საღვთისმეტყველო საკითხი გადაეჯაჭვა პატრიოტულ გრძნობებს და შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ძალიან მცდარად. იმიტომ, რომ პატრიოტული გრძნობების გადაჯაჭვა ყოველთვის ჭეშმარიტებასთან უნდა მოხდეს და არა სიცრუესთან, არა ისეთ მონაცემთან, რაც ცთომილებაა. არა მხოლოდ ფილოლოგიური გაგებით, რომ დავუშვათ პეტრე იბერი როგორც ისტორიულ-ფილოლოგიური კვლევის საფუძველზე ძეგლების ავტორად ნაკლებ სარწმუნო პიროვნება, არამედ საღვთისმეტყველო კუთხითაც ეს დიდი ცთომილებაა. პირველადი მინიშნება აქვე შეგვიძლია გავაკეთოთ, რომელსაც შემდგომში უფრო დავაკონკრეტებთ. საქმე ისაა, რომ არეოპაგეტული შრომები არის მართლმადიდებლური მოძღვრების საფუძველთა საფუძველი, ხოლო პეტრე იბერი გახლავთ გამოკვეთილად მონოფიზიტური აღმსარებლობის პიროვნება (ამასაც ჩვენ დეტალურად შევეხებით მოგვიანებით). რაც არ უნდა გარკვეულ პირებს მისი მართლმადიდებლურობა სურდეთ დღევანდელ დღეს და ესეც მხოლოდ მცდარი, ცრუ სულისკვეთებითაა ნაკარნახევი, საკუთრივ საღვთისმეტყველო ანუ მართლმადიდებლური ცნობიერებით ეს სრულიად უნიადაგოა. პეტრე იბერი გახლავთ მონოფიზიტური აღმსარებლობის მკვეთრად დამცველი პიროვნება, მონოფიზიტობისადმი ერთგული თავისი ცხოვრების ბოლო წუთებამდე. ხოლო არეოპაგეტული შრომები ეს გახლავთ მართლმადიდებლური ანუ დიოფიზიტური მოძღვრების საფუძველი. თუნდაც ამ ნიშნით, თავი რომ დავანებოთ ფილოლოგიურ პრობლემატიკას, საღვთისმეტყველო ასპექტითაც ყოვლადშეუძლებელია, რომ ჩვენ ეს ცდომილება ვირწმუნოთ და ამაზე ავაშენოთ მთელი ჩვენი პატრიოტული განწყობილებანი.

მაგრამ ეს სხვა მხარეა და ამ ყველაფერს ჩვენ თანდათანობით შემდეგ დავაკონკრეტებთ, ამჯერად აღვნიშნავთ მხოლოდ იმ ფაქტს, რომ თეორია პეტრე იბერის შესაძლო კანდიდატობისა წამოყენდა 40-იან წლებში შალვა ნუცუბიძის მიერ. იგივე აზრი გამოითქვა ბელგიელი მეცნიერის ჰონიგმანის მიერ. ამ ორი თვალსაზრისის დამთხვევამ დიდი პოპულარობა შესძინა ამ თეორიას და საზოგადოდ, შეიძლება ითქვას, რომ პოლიტიკის ხარისხამდეც კი ავიდა ის. იმიტომ, რომ, როგორც ერთ-ერთ მოგონებაში შალვა ნუცუბიძე სავსებით არაორაზროვნად ამბობს, თვით სტალინმაც დაუჭირა მხარი ამ თეორიას და შესაბამისად საქართველოში პირიქით ამ თეორიის მოწინააღმდეგეებმა, ასე ვთქვათ, მეცნიერული დევნა განიცადეს.

108–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=gcccMCQRMXo

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები