წმიდა დიონისე არეოპაგელის შრომა “საღმრთოთა სახელთათვის”

118

იერარქიულობა საღმრთო სახელებს შორის წმ. დიონისე არეოპაგელის შრომის “საღმრთოთა სახელთათვის” მიხედვით

ჩვენს წინა საუბრებში იერარქიულობის შესახებ წმინდა დიონისე არეოპაგელის მოძღვრება სხვადასხვა კუთხით წარმოვაჩინეთ. უშუალოდ წინა საუბარში ვეხებოდით საკუთრივ იერარქიული საფეხურების არსებობის წესის საფუძვლებს. განვიხილავდით იმ სულიერ საღვთო თვისებებს, რითაც ჭეშმარიტად განპირობებულია ჯერ საკუთრივ მათი მყოფობა და შემდგომ ზემორეებთან და ქვემორეებთან ამა თუ იმ ხარისხის ურთიერთდამოკიდებულება.

ამჯერად იმავე იერარქიული ელემენტის, იერარქიული სწავლების გამოვლინებას საკუთრივ ღვთის შემეცნების გზაზე წმინდა დიონისე არეოპაგელის პირველი ნაშრომის მიხედვით კონკრეტულად შევეხებით. პირველი ნაშრომი, შეგახსენებთ, წმინდა დიონისე არეოპაგელისა ესაა თხზულება სახელწოდებით “საღმრთოთა სახელთათვის”. საღმრთო სახელები სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა ღვთისადმი ადამიანური ენით თქმულ ეპითეტებს, ღვთის ამა თუ იმ თვისების შესაბამის და კაცობრივ, მატერიალურ ენაში გამომხატველ სიტყვებს. მრავალი სახელი წოდება ღმერთს, ანუ მრავალი ეპითეტია მისდამი განკუთვნილი, მაგრამ არ არსებობს (როგორც ეს ჩვენ დასაწყისშიც აღვნიშნეთ) ისეთი ერთი კონკრეტული სახელი, რაც უფლის ბუნებას პირდაპირი მნიშვნელობით გამოხატავდეს, უფლის ბუნებას მოიცავდეს. ყველა სახელი, რაც ღმერთს განეკუთვნება, ადამიანთაგან გამოძებნილი და ღვთისადმი მიკუთვნებული იქნა იმის შესაბამისად, რა სახითაც საკუთრივ ღმერთი ადამიანებს, ქმნილებას განეცხადება. როგორც ვლინდება და რა სახითაც, რა თვისებითაც ვლინდება ღმერთი მოქმედებაში, იმგვარად, იმ თვისებითა და იმ სახით კაცობრივად განვსაზღვრავთ მას. ეპითეტი, განსაზღვრება, სახელი, ამ შემთხვევაში ერთი და იგივეა. ჩვენ განვსაზღვრავთ ღმერთს, როდესაც ვამბობთ, რომ იგი სიყვარულია, იგი სიკეთეა, იგი უზენაესი მადლმოსილებაა და სხვა. განსაზღვრა ამ შემთხვევაში არ ნიშნავს საკუთრივ ღვთის, როგორც არსების, განსაზღვრას. ეს, თავისთავად ცხადია, ყოველი ქმნილებისგან აბსოლუტურად შეუძლებელია. განსაზღვრა ამ შემთხვევაში გულისხმობს ღვთისგან გამოვლენილი მოქმედების სახელდებას, ანუ ღვთისგან გამოვლენილი მოქმედებისთვის სახელის დარქმევას. როდესაც ღმერთი ჩვენდამი და ზოგადად მთელი ქმნილებისადმი განსაკუთრებულ სიყვარულისმიერ დამოკიდებულებას ავლენს, რა თქმა უნდა, ამ მოქმედებას მისას ჩვენ ვიაზრებთ, როგორც ღვთის ბუნებით თვისებას. იმიტომ, რომ შეუძლებელია ღვთისგან ისეთი რამ იმოქმედებოდეს, ღმერთი ისეთ რაიმეს მოქმედებდეს, რაც მისთვის ბუნებითი არ იყოს. მხოლოდ ქმნილებებში შეიძლება არსებობდეს მოქმედებასა და შინაგან მდგომარეობას შორის განსხვავება. ადამიანმა ზოგჯერ შეიძლება ისეთი რამ იმოქმედოს, რაც მისთვის ბუნებითი არაა, მისთვის თვისობრივი და დამახასიათებელი არაა, მან იმოქმედოს ეს ამა თუ იმ ვითარების და ამა თუ იმ გარემოების საფუძველზე. მაგრამ ღმერთი, რომელიც ყოველგვარ დამოკიდებულობაზე აღმატებულია, არც ვითარება, არც მდგომარეობა, არც ჟამი, არანაირი რამ გარეგანი მხარე არასოდეს ოდნავადაც არ განსაზღვრავდა და არ განსაზღვრავს ღვთის მოქმედებას და არც შეიძლება ლოგიკური მსჯელობით, დოგმატური სწავლებით, რომ რაიმეთი განსაზღვროს, შესაბამისად რჩება ერთადერთი დასკვნა, რომ ღმერთი ყოველთვის იმას მოქმედებს, რაც მისთვის ბუნებითია. ღმერთი მოქმედებს როდესაც ავლენს სიყვარულს, ავლენს იმიტომ, რომ მისთვის ბუნებითია სიყვარული, მას ბუნებით თვისებად აქვს სიყვარული; ავლენს რა უდიდეს მოწყალებას, ესეც ცხადყოფს, რომ მას ბუნებით თვისებად აქვს მოწყალება, მწყალობლობა, მიმტევებლობა; ავლენს რა სიბრძნეს, ესეც ცხადყოფს, რომ თავად არის ბუნებითი სიბრძნე, მისი ბუნებითი თვისება სწორედ სიბრძნეა; ავლენს მადლს, ის მადლია, ცხოველმყოფელია და სხვა. ყველაფერ იმას, რასაც უფალი ავლენს, ეს მისი ბუნებითი თვისება გახლავთ. ხოლო ეს ბუნებითი თვისებები ადამიანური ენით როდესაც გამოიხატება, ამა თუ იმ სახელში, ამა თუ იმ ეპითეტში წარმოჩნდება და სწორედ ეს ეპითეტები გახლავთ საღვთო სახელები. ღმერთს როდესაც ჩვენ ვუწოდებთ სიყვარულს, ღმერთს როდესაც ვუწოდებთ ჩვენ სათნოებას, ცხოვრებას, სახიერებას, ჭეშმარიტებას, სიბრძნეს და სხვა, ყველა ეს ჩვენს მიერ ჩამოთვლილი სიტყვები ეკლესიური სწავლებით გახლავთ საღმრთო სახელები.

მაგრამ თუ სხვა ღვთისმეტყველებთან საღვთო სახელთა შორის რამ ხარისხობრივი ეტაპები ჩამოყალიბებული წესით არ განიხილება და არ წარმოჩნდება, წმინდა დიონისე არეოპაგელთან ეს მხარეც საფეხურებრივად, ხარისხობრივად და ურთიერთმიმდევრობითად არის წარმოდგენილი და დიდი სწავლებაც გადმოცემული იმასთან დაკავშირებით, თუ განღმრთობის ამა თუ იმ ეტაპის შესაბამისად რა სახელებს ვუწოდებთ ღმერთს. ანუ სხვაგვარად რომ ვთქვათ საღვთო სახელებში როგორ შეგვიძლია ჩვენ დავინახოთ განღმრთობის ზეაღმავალი ხარისხები, ზეაღმავალი ეტაპები. წმინდა დიონისე არეოპაგელის სწალებით, ისევე როგორც ყველა სხვა შემთხვევაში, ამ შემთხვევაშიც არსებითად გამოიყოფა სამი საფეხური, სამი ხარისხი.

როდესაც ადამიანი ღვთის შემეცნებას იწყებს, პირველ ეტაპზე ის, რა თქმა უნდა, ღვთიურობას ქმნილებაში ჭვრეტს, მისთვის შესაცნობია მხოლოდ ქმნილება. ეკლესიის მამები ქმნილებას იმ დიდ მნიშვნელობასაც განუკუთვნებენ, რომ ქმნილების შემეცნებით ჩვენ გვეძლევა შესაძლებლობა ავმაღლდეთ შემოქმედამდე. თუკი გავაცნობიერებთ, რომ ის გარემო, სადაც ჩვენ ვცხოვრობთ, ის საგნები, რომლებსაც ჩვენ ვეხებით, რომლებითაც ჩვენ ვსარგებლობთ, ანდა რომლებსაც უბრალოდ ვხედავთ და ვერ ვწვდებით, ყოველივე ეს ქმნილებაა, ხოლო ამის გაცნობიერება მათი ბუნებიდანვე შეიძლება, რადგან რასაც ჩვენ ვხედავთ, რასაც ჩვენ ვჭვრეტთ, ამ სამყაროში ყველაფერი არის შედგენილობის მქონე, უნდა დავასკვნათ, რომ შედგენილობის მქონე უეჭველად აგებულია, ვიღაცამ შეადგინა ის. ეს შედგენა ხდება, ჩვეულებრივ, ეკლესიური სწავლებით ოთხი სტიქიონისგან და რამდენადაც შედგენილობის მქონე აუცილებლად თავის შემდგენელს გულისხმობს, თავის დამბადებელს, თავის შემქმნელს გულისხმობს, აქედან გამომდინარე უეჭველია, რომ ქმნილების განჭვრეტა ერთ-ერთი უჭეშმარიტესი გზაა (თუ ჩვენ, კვლავ აღვნიშნავთ, მართებულად ვჭვრეტთ ქმნილების ბუნებას) შემოქმედამდე ამაღლებისა. ქმნილების მიღმა შემოქმედის განჭვრეტა საკუთრივ ქმნილებას დიდ საღვთისმეტყველო ღირსებას სძენს. და ესაა განღმრთობისკენ, ღვთის შემეცნებისკენ მავალი პირველი ეტაპი, პირველი საფეხური როდესაც ჩვენ ღმერთს ქმნილებაში ვჭვრეტთ. მაგრამ ამ დროს, შემეცნების ამ საფეხურზე, ე.ი. იმ საფეხურზე, როდესაც ღმერთს ქმნილებაში ვჭვრეტთ, რა თქმა უნდა, ქმნილების ყველა ნაწილი შესაქმეში და ამ სამყაროში არსებული ყოველი ნივთი, ყოველი საგანი ღვთიურობის ნიშნით აღბეჭდილად წარმოგვიჩნდება და ეს მართლაც ასეა, და ვხედავთ რა მათში საღვთო შემოქმედების კვალს, ღვთის ქმნილებაში გამოვლინების კვალს, ღმერთამდე ავამაღლებთ ჩვენ ცნობიერებას და ყოველ მათგანს “სიმბოლურად” ღვთის სახელად წარმოვაჩენთ. ანუ ყვავილში ვჭვრეტთ რა მშვენიერებასა და კეთილსურნელებას, რაც ზეციური ძალისგან მიემადლა ყვავილს, შესაბამისად თვით ეს ყვავილი ღვთის ერთ-ერთ სიმბოლურ სახელად შეგვიძლია წარმოვაჩინოთ, რომ ღმერთი არის ყვავილი იმ შინაარსით, რომ სწორედ ისაა ყვავილოვნების, კეთილსურნელების მონიჭებელი, მრავალფერადობის, კეთილშმვენიერების დამბადებელი. ისევე როგორც რომელიმე სხვა საგანს, ვთქვათ კლდეს აქვს დიდი შეუვალობა, დიდი სიმყარე, დაფუძნებულობა, დაურღვევლობა და სიმტკიცე, და რამდენადაც მისი დამბადებელიც ღმერთია, შესაბამისად ამ თვისებასაც – კლდოვანებას, ურყევობას საკუთრივ ღვთის სახელად განვაწესებთ, ანუ სახელად განვაწესებთ სიტყვა “კლდეს”, რაშიც სწორედ ამას ვგულისმხობთ. ვუწოდებთ რა უფალს კლდეს, ვგულისხმობთ, რომ იგი ბუნებითად არის კლდისებრ შეურყეველი, მარადიული სიმტკიცის მქონე. რა თქმა უნდა, კლდის თუ ქვის შეურყევლობა უსასრულოდ კნინობითია საღვთო შეურყევლობასთან შედარებით, მაგრამ ადამიანს ყოფიერ სახეებზე უფრო მეტად სხვა რამ მონაცემებით მატერიალურ სიტყვაში ზეციური დიდებულების გამოხატვა არ ძალუძს, იგი სარგებლობს ამქვეყნიური საგნებით, მოვლენებით და ამ აზრით ეს სავსებით გამართლებულია. ასე რომ, პირველ ეტაპზე ღვთის შემეცნებისა ადამიანი ღმერთს ჭვრეტს ყველაფერში და აქ იგულისხმება ის, რომ იგი აცნობიერებს ყველა ნივთის, ყველა საგნის ღვთივდაბადებულობას, ღვთივშექმნილობას და ამიტომ ჭვრეტს იგი ყველაფერში ღმერთს. შესაბამისად პირობითად და სიმბოლურად ყველა სახელს იგი ღმერთს განუკუთვნებს.

ესაა ღვთის სიმბოლური ჭვრეტა, სიმბოლური ღვთისმეტყველება. “სიმბოლური ღვთისმეტყველება” წმ. დიონისე არეოპაგელს ცალკე შრომაც ჰქონია, როგორც ის ერთგან ჩვენ გვაუწყებს ამის შესახებ, თუმცა დღესდღეობით და შეგვიძლია ვთქვათ VII ს-შიც ეს შრომა ხელმიუწვდომელი იყო. იმიტომ, რომ წმინდა მაქსიმე აღმსარებელიც აქცევს ყურადღებას ამ მითითებას წმინდა დიონისე არეოპაგელისას, რომ მას დაუწერია “სიმბოლური თეოლოგია” (“ჰე სიმბოლიკე თეოლოგია”), მაგრამ იქვე აღნიშნავს, რომ ეს წიგნი “ჯერეთ არღა ცნობილ არს”. მაგრამ სხვა შრომებშიც, რომლებიც ჩვენამდე მოღწეულია, სიმბოლური ღვთისმეტყველების არსი სწორედ ამ ღვთივშემეცნების გზაზე დიონისე არეოპაგელს გამოთქმული აქვს და ის მიიჩნევს, რომ ყველა საგანში ღვთიურობის დანახვა და ყველა მათგანის ღვთის სახელად მოაზრება შემეცნების პირველი გზაა. ეს პირველი ეტაპი ხასიათდება უკიდურესი სიმბოლურობით, როდესაც ყველაზე უფრო ნაკლებ მოაზროვნე და ყველაზე უფრო დაქვეითებული შემეცნებითობის მქონე ადამიანიც კი, რა თქმა უნდა, აცნობიერებს სომბოლურობას. როდესაც უფალს ეწოდება, ვთქვათ, ყვავილი, ანდა კლდე, ანდა გზა, ანდა თუნდაც ისეთი კნინობითი სახელი, როგორიცაა მატლი, რა თქმა უნდა, ყველა ადამიანი აცნობიერებს, რომ ეს მხოლოდ სიმბოლური სახელებია. პირდაპირი მნიშვნელობით არანაირად არ შეიძლება, რომ ღმერთი კლდე იყოს, ქვა იყოს, მატლი იყოს, ყვავილი იყოს ან რომელიმე სხვა ამქვეყნიური მატერიალური ნივთი იყოს. შესაბამისად ეს პირველი ეტაპი ყველაზე უფრო სიმბოლურია. მაგრამ პიროვნება, რომელიც იმას ეძიებს, რომ სიმბოლურად კი არა უშუალოდ რაც არის ღმერთი ეს შეიმეცნოს, ამას მიწვდეს (ჩვენ აქ ამ დებულებას მკაფიოდ აღვნიშნავთ, რომ ღვთის შემეცნება სხვა არაფერია, თუ არა სწრაფვა ღვთის სიმბოლური შემეცნებიდან ღვთის უშუალო შემეცნებისკენ. არა სიმბოლური, არა პირობითი, არა სახეობრივი აღქმისკენ და შემეცნებისკენ ღვთისა, არამედ უშუალოდ მისი განჭვრეტა, მასთან უშუალო კავშირის დამყარებისკენ სწრაფვა. სიმბოლურობიდან პირდაპირისკენ მავალი გზა იგივე განღმრთობის გზაა და სიმბოლური თეოლოგია აქ გახლავთ პირველი ეტაპი), ამ სიმბოლური ღვთისმეტყველებიდან მაღლდება უფრო აღმატებით საფეხურამდე, რომელსაც ჩვენ პირობითად შეგვიძლია ვუწოდოთ სათნოებითი ღვთისმეტყველება. თუ პირველია სიმბოლური ღვთისმეტყველება, მეორეა სათნოებითი ღვთისმეტყველება. რა თქმა უნდა, ღვთისმეტყველების ეს ხარისხები იმ სიმკვეთრით ერთიმეორისგან არ იმიჯნებიან, როგორც ეს მეცნიერულ შრომებში და მეცნიერულ დისციპლინებში ამა თუ იმ ხარისხის გამიჯვნას ახლავს თან. რაღაც მკაცრი, ურთიერთშეუღწევადი კლასიფიკაცია ეკლესიურ მოძღვრებაში არ არსებობს. რამდენადაც ყველაფრის და ყველა ხარისხის დამბადებელი თავად ღმერთია, ამ ხარისხთა შორის, რა თქმა უნდა, არ არსებობს გაუვალი ზღუდეები და ისინი ურთიერთშეღწევადნი არიან. სათნოებითი ღვთისმეტყველებაც, რა თქმა უნდა, უკავშირდება სიმბოლურ ღვთისმეტყველებას, მაგრამ მაინც ცალკე მონაცემად, ცალკე ხარისხად, ცალკე სინამდვილედ წარმოჩნდება, რადგან ამ მეორე ხარისხამდე ასული ღვთის შემმეცნებელი გონება ღმერთს უკვე მოიაზრებს არა იმგვარი უკიდურესად სიმბოლური სახელებით, რაც ამა თუ იმ მატერიალურ ნივთს უკავშირდება, არამედ უფრო ზოგადი სათნოებითი თვისებების მიხედვით, რომ ღმერთი არის სიყვარული, სიკეთე, ცხოველმყოფელობა, თუნდაც სინათლე და ა.შ. სინათლეს თავისი მატერიალიზებული სახეც აქვს და ჩვენ შეგვეძლო გვეთქვა, რომ ის იმ პირველ ნაწილში, იმ პირველ საფეხურში შედის, რასაც სიმბოლური თეოლოგია ეწოდება. მაგრამ რამდენადაც სინათლე მატერიალურ ნივთთა შორის ყველაზე უფრო ნაკლებ მატერიალურია და მიახლებულია სულიერებას, ამიტომ ის ხშირად სათნოებით ღვთისმეტყველებაშიც საღვთო სახელთა მეორე უფრო აღმატებულ ხარისხშიც შედის, და ვამბობთ, რომ ღმერთი არის სინათლე, ღმერთი არის სათნოება, ღმერთი არის ცხოვრება, სიკეთე ცხოველმყოფელობა, სიმართლე, სიწმინდე, ქველმოქმედება და ა.შ. ყოველივე ეს გახლავთ სათნოებითი სახელები და ესაა უფრო აღმატებული სახით შემეცნება ღვთისა.

მაგრამ რაც უფრო აღმატებული სახე აქვს შემეცნებას, საშიშროებაც მით უფრო მეტია. ჩვენ ადრე აღვნიშნავდით, რომ ღვთის შემეცნების გზა აუცილებლად უნდა წარმოვიდგინოთ მთის ფერდობზე ზევითკენ მიმართულ გზად, სადაც რაც უფრო ზევითკენ მიიწევს მგზავრი, მთის წრეწირის მოცულობა თანდათანობით მცირდება კონუსისებრ და რაც უფრო მცირდება მოცულობა ამ წრეწირისა, იქ ყოფნას, იქ დავანებას, იქ დამკვიდრებას ჩამოვარდნის უფრო და უფრო მეტი საშიროება ახლავს თან. თუნდაც ეს მოცულობითი მხარე გვერძე გადავდოთ, უფრო და უფრო ზევით აღმავალი პიროვნება უფრო და უფრო მეტი სიძლიერით მიიზიდება ქვემოთკენ. ე.ი. საცთური ძლიერდება და შესაბამისად დაცემის საფრთხე და საშიშროებაც მეტია. ამას ამ შემთხვევაში იმასთან დაკავშირებით აღვნიშნავთ, როგორც ეს წმინდა დიონისე არეოპაგელისგან არაერთგზისაა მითითებული, რომ ღვთის შემეცნების და განღმრთობის გზაზე ავდივართ რა მეორე, სათნოებითი ღვთისმეტყველების საფეხურამდე, საშიშროებაც და ცთომილების შესაძლებლობა იზრდება. იზრდება იმ კუთხით, რომ არსებობს დიდი საფრთხე ამა თუ იმ პიროვნების გონებითი და აზროვნებითი შეცდომისა. ამ შეცდომის არსი რაში მდგომარეობს? შეცდომის საფრთხე იმაში მდგომარეობს, რომ სავსებით შესაძლებელია მეორე ხარისხში მყოფმა პიროვნებამ ზემოჩამოთვლილი სათნოებითი სახელები მართლაც ღვთის პირდაპირ სახელებად გაიგოს, ე.ი. პირობითობა, სიმბოლურობა კი აღარ ჩადოს მათში, არამედ ბუნებითი მნიშვნელობა განუკუთვნოს და თქვას, რომ პირდაპირი მნიშვნელობით, ბუნებითად ღმერთი არის სიყვარული. ამ შემთხვევაში როდესაც ჩვენ ვამბობთ “ბუნებითად”, არ ვგულისხმობთ იმას, რომ ბუნებითი თვისებაა ღვთისა სიყვარული, ეს სხვა მხარეა. ჩვენ ვსაუბრობთ იმაზე, რომ თვითონ სიტყვა სიყვარული, არა თვისება სიყვარულისმიერი, რაც ზეჭარბად და ზეაღმატებულად აქვს ღმერთს, არამედ ამ თვისების გამომხატველი ადამიანური სიტყვა “სიყვარული” (ბერძნ. “აგაპე”, რუსულად “ლუბოვ”) ჩათვალოს (პირველ რიგში იმ ენის სიტყვა, რომელი ენაც მისთვის მშობლიურია) საკუთრივ ღვთის ნამდვილ სახელად, რომ ეს სიტყვა პირობითობას კი არ შეიცავს, არამედ პირდაპირი სახელია ღვთისა. ისევე როგორც მეორემ შეიძლება ჩათვალოს, რომ “სიბრძნე” პირდაპირი სახელია ღვთისა, რომ “ქველმოქმედება”, “სახიერება”, “შემოქმედებითობა”, “ყოვლისმპყრობელობა” და სხვა პირდაპირი სახელებია ღვთისა. ჩვენ ვგრძნობთ, რომ ეს რთულად გამოსათქმელია და შეიძლება მსმენელს გონებითად კვლავ თვისებაზე გადაჰქონდეს აქცენტი. მაგალითად ყოვლისმპყრობელობის თვისებას კი არ ვგულისხმობთ, რაც მართლაც ბუნებითია ღვთისთვის, არამედ აი ამ თვისების გამომხატველ ადამიანურ სიტყვას, ვთქვათ ქართულ “ყოვლისმპყრობელობას”, ბერძნ. “პანტოკრატორ”. უფრო მართებული იქნება ამ შემთხვევაში უცხოურ სიტყვას თუ გამოვიყენებთ (რადგან ნაკლებია დაბრკოლება): “პანტოკრატორ” – აი ეს სიტყვა რომ მიიჩნიოს რომელიმე ბერძენმა ღვთისშემმეცნებელმა პიროვნებამ საკუთრივ ღვთის ბუნებით სახელად ამ საფრთხის დიდი შესაძლებლობაა. შესაძლებლობაა იმიტომ, რომ თითქოს ეს ცნებები, ეს გაგებანი (სათნოება, ღვთისმეტყველება, სიბრძნე, გონიერება და სხვა) უკვე იმდენად არამატერიალურნი არიან, ე.ი. საგნობრიობას იმდენად დაცილებულნი არიან, რომ მათში თითქოს რაღა უნდა იყოს სიმბოლური. მაგრამ რაწამს ჩვენ მათ პირდაპირი მნიშვნელობით ღვთის სახელებად მივიჩნევთ, იმწამსვე ჩვენ ჭეშმარიტ ღვთისმეტყველებას დავაკლდებით. იმიტომ, რომ, კვლავ აღვნიშნავთ, მიუხედავად მათი არამატერიალური გაგებისა, არამატერიალური შინაარსისა, ყველა ეს ტერმინი (სათნოება, სიყვარული, სიბრძნე და სხვა) გახლავთ ადამიანური, მატერიალური სიტყვა. ხოლო არათუ მატერიალური, თვით ანგელოზებრივი რაიმე სიტყვაც კი, რაც არ უნდა ის აღმატებული შინაარსისა იყოს, არათუ ნაწილობრივ, ოდნავადაც კი და უსასრულო დაცილებითაც კი საღვთო ბუნებისგან ვერანაირი ალბათობითაც კი ოდნავადაც ვერ დაიტევს საღვთო ბუნების ჭეშმარიტებას პირდაპირი გაგებით. საღვთო ბუნება, კვლავ აღვნიშნავთ, უსასრულოდაა ყველაფერზე და ყოველივეზე აღმატებული. ამიტომ მეორე ეტაპზე ასვლისას ადამიანური გონება კვლავ უნდა ფრთხილობდეს და იქეთკენ უნდა იყოს მიმართული, რომ ეს სიტყვებიც მართალია პირველი ხარისხის სახელებზე გაცილებით ნაკლებ სიმბოლურნი არიან, მაგრამ ისინიც პირობითნი არიან, ისინიც სიმბოლურნი არიან, რომ ისიც არ არიან პირდაპირი სახელები ღვთისა. აი ეს გაგება, ეს აზრი არ უნდა შემცირდეს, ეს აზრი არ უნდა დაკნინდეს პიროვნების გონებაში, ისწრაფვის რა იგი ღვთისკენ. თავისთავად ცხადია, როდესაც ჩვენ ღმერთს ვუწოდებთ, რომ ის არის კლდე, ის არის ყვავილი, რა თქმა უნდა, ეს გაცილებით სიმბოლურია, კლდე აქ მხოლოდ სომბოლური გამონათქვამია. ამ სომბოლურობისგან შეუდარებლად უფრო დაცლილია, ვთქვათ სიტყვა “ცხოვრება”, ანდა თუნდაც “ჭეშმარიტება”. თითქოს “ჭეშმარიტებას” არაფერი აქვს სომბოლური. მაგრამ სიტყვა “ჭეშმარიეტება”, ბერძნულად “ალეთეია” ჩვენ არ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეს არის ღმერთის პირდაპირი სახელი. პირდაპირი სახელი ჯერ ერთი ყოვლად შეუძლებელია მატერიალური იყოს, იმიტომ, რომ ღმერთი არამატერიალურია და არამატერიალურს პირდაპირი და ნამდვილი ბუნებითი სახელი მატერიალური ვერასოდეს ვერ ექნება. არათუ მატერიალური, კვლავ აღვნიშნავთ, თვით არამატერიალურიც ვერ ექნება (თუნდაც არამატერიალურ ქმნილებაზე – ანგელოზებზე იყოს საუბარი), რადგან ღმერთი ქმნილებისგან, კვლავ გავიმეორებთ, უსასრულოდ არის განშორებული, შესაბამისად ყოველგვარი ქმნილობითი სახელდებისგანაც, ზეციური ძალები იქნებიან აქ თუ ადამიანები. ეს ერთი მხარეა და მეორე გახლავთ ის, რომ ამ სახელების ღვთისადმი პირდაპირი მნიშვნელობით განკუთვნა იმას უნდა გულისხმობდეს ჩვენთვის, რომ ამ სახელს მატერიალურობა აღარ უნდა ჰქონდეთ, ხმოვანება აღარ უნდა ჰქონდეთ და მეტიც არ უნდა ითარგმნებოდეს ერთი ენიდან მეორეზე. თუ “ალეთეია” პირდაპირი სახელია ღვთისა, მაშინ რატომ ვთარგმნით ჩვენ მას ქართულად როგორც “ჭეშმაირტება”? თარგმნა ხდება მხოლოდ იმისა, რაც არ შეიძლება, რომ ერთადერთი და უნიკუმი იყოს. რადგან ითარგმნება ესა თუ ის სახელი, ამით აუცილებლად ის საბუთდება და ის ცხადდება, რომ ეს სახელი კი არაა ღვთის ბუნებითი ეპითეტი, არამედ ამ სახელის შიგნით მოაზრებული შინაარსი ღვთიურ თვისებასთან ახლოს მდგომია, იმიტომ, რომ ღმერთმა ეს თვისება ჩვენს წინაშე გამოავლინა.

კვლავ გრძელდება აღმასვლა ადამიანისა, რომელიც აცნობიერებს პირობითობას, სომბოლურობას თვით მეორე ხარისხისასაც კი, სათნოებითი ღვთისმეტყველებისასაც და ადამიანი (ასეთი კვალიფიკაცია შეგვიძლია მივცეთ ჩვენ წმიდა დიონისე არეოპაგელის სწავლებას) ადის მესამე საფეხურამდე, რომელსაც დოგმატური ღვთისმეტყველება ეწოდება, რომ ღმერთი არის ერთი, ერთარსება, სამპიროვანი, მამა, ძე, სულიწმინდა, განკაცება და სხვა. მაგრამ ამ ეტაპზე ყოფნისასაც ასევე უნდა აცნობიერებდეს ნებისმიერი ჩვენთაგანი, რომ შინაარსის გამომხატველი სიტყვები და არა თვით შინაარსი აქაც სიმბოლურია. კვლავ აღვნიშნავთ შინაარსი იმ პირველ ეტაპზეც კი, რომელიც უკიდურესად სიმბოლურია, იქაც საღვთოა და ბუნებითია. როცა ვამბობთ, რომ “კლდე” არის ღმერთი და ამაში იმას ვგულისხმობთ, რომ კლდისებრ ურყევობა და შეუძრველობა აქვს მას, ეს აზრი, ეს განმარტება და ეს შინაარსი ღვთისადმი სავსებით ჭეშმარიტი და მარადიულია. მაგრამ საკუთრივ ადამიანური სიტყვა “კლდეა” სიმბოლური. ასევე სიმბოლურია, კვლავ აღვნიშნავთ, ადამიანური სიტყვა “ჭეშმარიტება” (ბერძნ. “ალეთეია”), აი ამ თანხმოვნების და ხმოვნების კრებული და იგივე ითქმის დოგმატურ სახელებზეც. ჩვენ ვამბობთ ღმერთზე, რომ ის ერთია, მაგრამ პირდაპირი მნიშვნელობით ის ერთიც აღარაა. ისევე როგორც პირდაპირი მნიშვნელობით ღმერთი არ არის სიყვარული, ის იმდენად აღმატებული სიყვარულია, რომ ადამიანური სიტყვა “სიყვარული” ოდნავადაც ვერ დაიტევს მას. კვლავ აღვნიშნავთ, თუ ადამიანურმა სიტყვა “სიყვარულმა” ღმერთი, ღვთიური თვისება დაიტია, მაშინ ეს სიტყვა ყოფილა ღმერთი. იმიტომ, რომ ვინცაა დამტევნელი ისაა ღმერთი. ხოლო ღვთიური ბუნების უსასრულობა ყოვლადშეუძლებელია რაიმემ დაიტიოს. ამიტომ უბრალოდ უაღრესად კნინობითი მინიშნებაა ნებისმიერი სიტყვა, თუნდაც ყველაზე აღმატებული და ყველაზე აბსტრაქტული იმ ჭეშმარიტ მდგომარეობაზე, რაც საღვთო ბუნებაშია. სიტყვა სიყვარული ჩვენ მიგვანიშნებს, არა გვისაბუთებს, არა შემოიცავს, არა დაიტევს, არამედ მხოლოდ მიგვანიშნებს, აჩრდილისებრ განგვიკრთობს ჩვენს თვალთა წინაშე იმ უზენაეს თვისებას, იმ მოგიზგიზე სიყვარულის და ზეჭარბი ტრფიალებითი სავსეობის ვითარებას, რაც საღვთო ბუნებაშია. ასევე, როდესაც დოგმატურ საფეხურზე ჩვენ ვამბობთ, რომ ღმერთი არის ერთი, იმდენად აღმატებული ერთებაა ღმერთი, რომ თვით სიტყვა “ერთი” მხოლოდ მიგვანიშნებს აქეთკენ. მატერიალური სიტყვა “ერთი” (ბერძნ. “ჰეის”) ორდანავადაც იმ უზენაეს ერთებას, იმ მხოლოობას ვერ დაიტევს. თუნდაც ტერმინი “ერთარსება”. ეს ტერმინი რომ ღვთის ბუნებითი სახელი იყოს, მაშინ ეს სახელი მარადიულად უნდა ჰქოდნეს ღმერთს და რა თქმა უნდა, IV ს-შიც წმინდა ათანასე ალექსანდრიელი არ იქნებოდა მისი დამამკვიდრებელი და ყველა ენაზე ერთი დი იგივე იქნებოდა, იმიტომ, რომ უხრწნელი, მარადიული, ღვთიურობის დამტევნელი სახელი, რა თქმა უნდა, არ იქნებოდა ჯერ მატერიალური ხმოვანებოსა, არ იქნებოდა გარკვეულ ეპოქაში შემუშავებული და არ დაექვემდებარებოდა თარგმნას. ამიტომ ყველა დოგმატური სახელიც, კვლავ როგორც მატერიალურნი, ადამიანური ენით ნასიტყვნი, კვლავ პირობითია, კვლავ იმას გვაუწყებს, რომ მხოლოდ მინიშნებაა იმ უზენაესისა. იმდენად აღმატებული ერთებაა ღმერთი, რომ ამას ადამიანური სიტყვა ვერ დაიტევს, მაგრამ მიანიშნებს კი. იმდენად აღმატებული სამებაა ეს ერთი ღმერთი, რომ სიტყვა სამება ამას ოდნავადაც ვერ დაიტევს, მაგრამ მიანიშნებს კი, რომ ის მდგომარეობა ჩვენთვის საგრძნობი იყოს და ჩვენ ღვთიურ მცოდნეობაზე დაკლებულნი არ ვიყოთ. ამიტომ ამბობს წმინდა დიონისე არეოპაგელი, რომ “კუალად მუნვე აღვალთ (ე.ი. უფრო დავწინაურდებით სიმაღლეში) და ვიტყვით, რომ არცა ერთ არს (ე.ი. არც ერთ არ არის), არცა არა ერთ არს” (არც არა ერთი არ არის).

აი ესაა სწორედ დადებითი და უარყოფითი ტერმინებით ღვთისმეტყველება, რაც ასევე ცენტრალურია წმინდა დიონისე არეოპაგელის სწავლებაში. ჩვენ მივედით სწორედ ამ საფეხურამდე, როცა კატაფატურ-აპოფატური ღვთისმეტყველება უნდა განვიხილოთ, ეს უარსებითესი და უდიდესი სწავლება წმინდა დიონისე არეოპაგელისა, თუმცა ეს შეფასება და ეს განხილვა ცალკე საუბრის თემაა.

იხ. აღნიშნული თხზულების პირველი თავის ახალქართული თარგმანი: წმიდა დიონისე არეოპაგელი - საღვთო სახელთა შესახებ

118–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=8-NWD2491SY

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები