საეკლესიო მწერლობის რაობა

72

წინა საუბრებში წარმოდგენილი მიმოხილვების შემდეგ, ქრონოლოგიური განხილვის წესით, ჩვენ შევუდგებით ეკლესიის მამათა მოღვაწეობისა და მათი შრომების შესახებ, რადიოსაუბრებისათვის მოსახერხებელი, განხილვების წარმოდგენას. რა თქმა უნდა ეს განხილვები, რამდენადაც ამას ზეპირი საუბრები იტევს, დეტალიზებული, წყაროთმცოდნეობითად აბსოლუტურად აღჭურვილი ვერ იქნება. იმიტომ, რომ ეს ყოველივე მსმენელისგან დატევნას ინფორმაციისას გაართულებდა, თუმცა მცდელობა ჩვენი, რა თქმა უნდა, მიმართული იქნება იქითკენ, რომ ყველაზე არსებითი, ამა თუ იმ მოღვაწესთან, ამა თუ იმ მოღვაწის რომელიმე შრომასთან დაკავშირებით, გადმოვცეთ, ანუ მსმენელს შევუქმნათ სრულიად გარკვეული და მართებული შთაბეჭდილება, ორიენტირი, პირველდაწყებითი გეზი.

შემდგომ ინტერესის გაღრმავების კვალობაზე თვით მსმენელსაც შეეძლება, ამა თუ იმ საკითხთან, ამა თუ იმ მოღვაწესთან, ამა თუ იმ შრომასთან დაკავშირებით გაიღრმავოს, უფრო სრულყოს თავისი ცოდნა. ზოგ შემთხვევაში ჩვენ, რა თქმა უნდა, გვერდს ვერ ავუვლით ამა თუ იმ საღვთისმეტყველო, ზოგჯერ ფილოლოგიური საკითხის დეტალურ გაშუქებას. იმიტომ, რომ არის ცალკეული შემთხვევები, რომლებიც შეჩერებას მოითხოვს და ჩვენ ამას თავს არ ავარიდებთ. მაგრამ ზოგადი სახე ჩვენი საუბრებისა, კვლავ ავღნიშნავთ, იქნება საეკლესიო ლიტერატურის მიმოხილვა ქრონოლოგიური წესით, ლიტერატურისა რომელსაც ზოგადი სახელწოდებით პატროლოგია ეწოდება. თუმცა ერთ-ერთ ადრინდელ საუბარში ჩვენ ავღნიშნავდით და განვმარტავდით, რომ პატროლოგია და საეკლესიო ისტორია შეიძლება ყოველთვის იდენტური არ იყოს, უფრო ზუსტად ყველა მეცნიერისთვის ერთნაირი იდენტურობით ეს ორი ტერმინი შინაარსობრივად არ იყოს წარმოდგენილი.

ზოგადად თანამედროვე პატროლოგიებში მიღებულია ამგვარი თეზა, რომ პატროლოგია ესაა არა საეკლესიო ლიტერატურის ისტორია, არამედ ნაწილი საეკლესიო ლიტერატურის ისტორიისა. კერძოდ ლათინურენოვანი საეკლესიო ლიტერატურის კუთხით მიიჩნევა, რომ ბოლო ავტორი პატროლოგიაში განსახილველი არის ცნობილი და სახელგანთქმული რომის პაპი წმ. გრიგოლ დიალოგონი, იგივე გრიგოლ დიდი, VII ს-ის დამდეგს აღსრულებული, ანდა ისიდორე სევილიელი, VII ს-ის I ნახევრის მოღვაწე. ე.ი. ამ ავტორებით ბოლოვდება თანამედროვე პატროლოგიებში ლათინურენოვანი საეკლესიო ლიტერატურა. ხოლო ბერძნულენოვანი საეკლესიო ლიტერატურა ბოლოვდება წმ. იოანე დამასკელით (VIII ს-ის შუა წლებით) და ეს ეპოქა, პირველი შვიდი, თუ პირველი რვა საუკუნე, საეკლესიო ისტორიისა შეფასებულია სწორედ პატროლოგიად, პატროლოგიის საზღვრებად. ამიტომ მიიჩნევა თანამედროვე პატროლოგიებში საკუთრივ პატროლოგია საეკლესიო ლიტერატურის ნაწილად, იმიტომ, რომ საეკლესიო ლიტერატურა, რა თქმა უნდა, შემდეგაც გრძელდება და დღესაც არსებობს თავისი უაღრესად მრავალფეროვანი გამოხატულებით. მაგრამ ამ თვალსაზრისის კვალობაზე, VII-VIII ს-ბის შემდგომდროინდელი ეპოქა უკვე პატროლოგიად აღარ განიხილება.

არის ამგვარი თვალსაზრისებიც (თვალსაზრისს ჩვენ ვამბობთ ამ შემთხვევაში, თორემ ცალკეულ შემთხვევებში ეს დებულებადაცაა მიღებული), რომ საეკლესიო სამწერლობო ისტორია ჯერ პატრისტიკა-პატროლოგიას მოიცავს. ჩვენ პატრისტიკაზე და პატროლოგიაზე ერთ-ერთ საუბარში ვიმსჯელეთ და ავღნიშნავდით, რომ ეს ორი ტერმინი შეიძლება იდენტური იყოს ცალკეულ ხმარებათა მიხედვით, შეიძლება ერთმანეთს გარკვეულად ემიჯნებოდნენ იმ გაგებით, რომ პატრისტიკა საკუთრივ საეკლესიო მამათა შრომების ერთობლიობას აღნიშნავდეს, რაც უნდა შესწავლილი იქნეს, ხოლო პატროლოგია საკუთრივ მეცნიერებაა, ანუ შემსწავლელი დისციპლინაა პატრისტიკისა. სხვაგვარად რომ ვთქვათ ჩვენ შეგვიძლია, რადგან ორი ეს მონათესავე ტერმინი თანაარსებობს და გამოიყენება, ისინი მნიშვნელობითაც გავმიჯნოთ და პატრისტიკად მივიჩნიოთ საკუთრივ საეკლესიო ლიტერატურა, ხოლო პატრლოგიად ამ ლიტერატურის შემსწავლელი მეცნიერება. ანუ პარალელი რომ გავავლოთ მხატვრულ ლიტერატურასა და მხატვრული ლიტერატურის შემსწავლელ მეცნიერებას – ლიტერატურადმცოდნეობას შორის, აი ამგვარივე დამოკიდებულება შეგვიძლია მივანიშნოთ პატრისტიკასა და პატროლოგიას შორის, რომ პატრისტიკა საკუთრივ მასალაა, საკუთრივ ლიტერატურაა, ხოლო პატროლოგია ამ ლიტერატურის შემსწავლელი მეცნიერება. მართლაც ერთ-ერთი დიდი პატროლოგი კვასტენი, რომლის პატროლოგია დღესაც სახელმძღვანელოა (დღესაც ვამბობთ იმიტომ, რომ ის 50-იან წლებში გამოქვეყნდა პირველად, რაც თავისი სიღრმით, ბიბლიოგრაფიული ამომწურაობითა და საკუთრივ ინფორმატიული მომცველობით ჩვენი აზრით ყველაზე წარმატებულია პატროლოგიათა შორის), პატროლოგიას სწორედ ასე განმარტავს, რომ პატროლოგია ესაა მეცნიერება ეკლესიის მამათა შესახებ, ხოლო პატრისტიკა საკუთრივ ეკლესიის მამათა მოღვაწეობის ნაყოფი, მათი მემკვიდრეობა გახლავთ. ამრიგად პირველი შვიდი რვა საუკუნე, ცალკეულ პატროლოგიებში, ცალკეულ გამოკვლევებში ეკლესიის ისტორიისა და საეკლესიო სამწერლობო ისტორიისა, მიჩნეულია პატრისტიკა-პატროლოგიის ეპოქად. ამის შემდეგ მიიჩნევენ, რომ იწყება მეორე ეპოქა, ე.წ. სქოლასტიკისა, და თუ რით ემიჯნება სქოლასტიკა პატრისტიკას, ცალკეული მინიშნებანი ამაზე, რა თქმა უნდა არსებობს. ყველაზე ზღვარგამყოფი და ნიშნადობლივი, როგორც გადმოგვცემენ, გახლავთ ის, რომ პატრისტიკა ესაა ეპოქა უშუალოდ მეძიებლობითი, ცალკეულ სწავლებათა ჩამოყალიბების, დადგენის, ტერმინოლოგიური ზედმიწევნითობის მიღწევის ჟამი, ხოლო სქოლასტიკა ესაა უკვე ჩამოყალიბებული, უკვე დადგენილის, მაგრამ არა სისტემატიზებულის სისტემატიზება, თავმოყრა, თანამიმდევრული წესით კომპილირება და ერთ მთლიან, მკაცრად ორგანიზებულ და რეგლამენტირებულ კორპუსად საეკლესიო მოძღვრების, წინარე საუკუნეების მამათა ნამოღვაწარის შემოკრება. სწორედ ამ შეხედულების კვალობაზე ხდება რომ პატრისტიკა-პატროლოგიას უფრო გვიანდელ ეპოქებამდე აღარ გადმოსცემენ.

ჩვენ, რა თქმა უნდა, გვიძნელდება ამ თვალსაზრისს დავეთანხმოთ და არათუ გვიძნელდება, არამედ აბსოლუტურად მცდარად მიგვაჩნია ეს თვალსაზრისი. მცდარად მიგვაჩნია იმ გაგებით, რომ შესაძლოა გარკვეული თვალთახედვით, ქრისტიანული მსოფლიოს რომელიღაც განშტოების ისტორიაზე დაკვირვების შედეგად მართლც ეს დასკვნა გამოიტანოს ვინმემ, მაგრამ საკუთრივ მართლმადიდებლობის ისტორია აბსოლუტურად გამორიცხავს ამგვარ დაყოფას. იმიტომ, რომ მართლმადიდებლობა გახლავთ მოგეხსენებათ მარად ცოხალი წვდომა ღვთიურობისა, საღვთო სიბრძნისა, მარად ცოცხალი და მარად ზრდადი განღმრთობითი გზა, ერთი ცხოველი პროცესი, სადაც არ არსებობს ეპოქალური გამიჯნულობა. მართლმადიდებელ მოძღვართა მკვეთრად ნიშანდობლივი თვისება სწორედ ის გახლავთ, რომ არანაირი თვალსაზრისით არ გაიმიჯნება, პირობითად რომ ვთქვათ, XVIII ს-ის ანდა XIX ს-ის მართლმადიდებელი მოძღვარი, I-II ს-ის მართლმადიდებელი მოძღვრისგან. მათ შორის იმდენად იგივეობრივია შინაარსობრივი სულიერი მხარე, რომ ეს იგივეობა ფორმაშიც უდიდესწილად ავლენს თავს. ფაქტობრივად მართლმადიდებლობის ისტორიაში ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უაღრესად ნაკლებად არის შესამჩნევი ეპოქალური ვარიაციები, ცვალებადობანი - გნებავთ ენობრივი, გნებავთ კულტუროლოგიური, სოციოლოგიური თუ სხვა. ეს ასეც უნდა ყოფილიყო, რადგან მოძღვრება რომლის სამსახურშიც თავიანთ თავს შერაცხავენ სხვადასხვა ეპოქის მოღვაწენი, აი ეს მოძღვრება, ღვთივნაუწყები, გამოცხადებითი, რა თქმა უნდა, ჟამთაცვლას, განვითარებას და ცვალებადობას არ ექვემდებარება. ერთი და იმავე მოძღვრების ჯარისკაცნი, ერთი და იგივე მოძღვრების დამცველი მხედარნი, ერთ ასპარეზზე მოღვაწეობენ, ერთია მათი საასპარეზო და შესაბამისად ხვედრიც, ნაყოფიც ასპარეზობისა ერთია, მათი ნამოღვაწარიც, მათი ნამემკვიდრევიც ერთი მთლიანობაა და ჩვენ აქ გამიჯნულობას ვერ შემოვიტანთ. არანაირად არ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მაგალითად წმ. კირილე ალექსანდრიელი, V ს-ის მოღვაწე, პატრისტიკის ეპოქას ეკუთვნოდეს თითქოს, მაგრამ ვთქვათ წმ. გრიგოლ პალამა (XIII-XIV სს.), ანდა უფრო ადრე წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი (XI ს.) არ ეკუთვნოდეს პატრისტიკის ეპოქას და თითოქს სქოლასტიკის ეპოქის წარმომადგენელი იყოს. ეს სრულიად შეუძლებელი გახლავთ. ერთი სულიერება, ერთი სამოღვაწეო გეზია, ერთი გამოხატულებითი ფორმაა, დღიდან დაფუძნებისა უკანასკნელ ჟამამდე მართლმადიდებლური მწერლობა. იმიტომ, რომ განმსჭვალავი იმ მოღვაწეთა, რომელთაც ჩვენ მართლმადიდებლობის ისტორიაში წარმოვიდგენთ, მათი ცხოველმყოფელი, როგორც ამას თავის დროზე წმ. ეფრემ მცირე ხაზგასმით ამბობდა, ერთი და იგივე სულიწმინდაა, და ერთ და იმავე სულს, ერთსა და იმავე ღვთივ მობერილობას შენივთებულნი, შემოყვსებულნი, რა თქმა უნდა, ჟამთა და სოციალურ პირობათა ცვალებადობის შესაბამისად არ იცვლებიან.

ამრიგად ჩვენ ვაფასებთ რა საეკლესიო ლიტერატურას, როგორც მართლმადიდებლობის სამწერლობო ისტორიას, მართლმადიდებლობის სამოძღვრო ისტორიას, ეპოქალურ გამიჯნულობას იქ, რა თქმა უნდა, ვერ ვადასტურებთ და შესაბამისად მთელ განფენილობას ამ ისტორიისას ერთ განუყოფელ სისავსედ წარმოვიდგენთ და დღემდე არსებულ და დღესაც და მომავალშიც მრავალგზის გამოვლენად საეკლესიო სამწერლობო მოღვაწეობას, მართლმადიდებლური მსახურების ქვეშ აღსრულებულს, პატრისტიკად სახელვდებთ. ასე რომ პატრისტიკა დღემდე იმავე ცხოველმყოფელობით ჰგიეს, ასევე იქნება მომავალშიც და შესაბამისად მისი შემსწავლელი მეცნიერებასაც (პატროლოგიას), კვლავ ავღნიშნავთ, იმავე მნიშვნელობით, იმავე მეთოდოლოგიით და იმავე ცოცხალი მოღვაწეობითი პრინციპებით, ვადასტურებთ დღესაც. პატროლოგია ცოცხალია, ის მხოლოდ პირველ-მეორე, ანდა შედარებით უფრო გვიანდელი ეპოქის მოღვაწეებს არ შეისწავლის, მან უნდა შეისწავლოს, რა თქმა უნდა, გაცილებით გვიანდელი მართლმადიდებელი მოძღვარნიც, დღევანდელი საეკლესიო ლიტერატურაც და ესაა სისავსე პატრისტიკისა, სისავსე პატროლოგიისა. ჩვენ ამ ყოველივეს, რა თქმა უნდა, გადმოვცემთ და ავღნიშნავთ თავისი ყველაზე უფრო საუკეთესო გამოვლინების სახით. არც რადიო საუბრებში, არც წერილობითი კუთხით, საეკლესიო ლიტერატურის ისტორიის შესწავლას ასეთი ფართო მოცულობით, რა თქმა უნდა, ვერ აღვასრულებთ. შეიძლება ეს დიდი კრებულების, დიდი კოლექტივების, დაუცხრომელი მოღვაწეობის ნაყოფის შედეგად მოხდეს, აღსრულდეს, დაიწეროს პატროლოგია, პატრისტიკის ისტორია, იგივე საეკლესიო ლიტერატურის ისტორია, ანუ იგივე მართლმადიდებლური მწერლობის ისტორია, დღიდან ამ ლიტერატურის დაფუძნებისა უკანასკნელ ჟამამდე, მაგრამ ესაა უდიდესი რაოდენობა ძეგლებისა, აურაცხელი მონაცემი და ამიტომაა ამ ლიტერატურის სრულყოფილად ჩამოყალიბება, სრულყოფილად შესწავლა და წერილობითად გადმოცემა უაღრესად რთული. აი ამ კუთხით, ე.ი. სირთულიდან გამომდინარე, ჩვენ ვეთანხმებით იმ აზრს, რომ ეკლესიის ისტორიაში, საეკლესიო ლიტერატურის ისტორიაში, ანუ იგივე პატრისტიკა-პატროლოგიის ისტორიაში, შეიძლება გამოიყოს ეპოქა და მასზე გვქონდეს სწორედ ორიენტირი, და ამ ეპოქის გამოყოფის მიჯნად იოანე დამასკელით დაბოლოებას პატრისტიკულ-პატროლოგიური განხილვებისას, რა თქმა უნდა, ჩვენ არ დავუპირისპირდებით და არ დავუპირისპირდებით მხოლოდ ერთი საფუძვლის გამო. მართლაც, უნდა გამოიყოს ეპოქა ამ უზარმაზარი ისტორიიდან და უზარმაზარი მემკვიდრეობიდან, ეპოქა, როდესაც ყოველივე დასაფუძვლდა. ჩვენ, რა თქმა უნდა, ავღნიშნავთ, რომ მართლმადიდებლური მწერლობა არასოდეს არ ხდება ტრაფარეტული და აბსტრაქტული, მაგრამ ეს არ ნიშნავს არანაირად იმას, რომ ახალ-ახალი აზრები, ახალ-ახალი იდეები, ახალ-ახალი სამოძღვრო ასპექტები იჩენდეს თავს. პირუკუ, როგორც ავღნიშნავდით, თანამედროვე მართლმადიდებელი მოძღვარი აბსოლუტურად იდენტურია II-III ს-ის მართლმადიდებელი მოძღვრისა და ამ იდენტურობას განაპირობებს სწორედ ის გარემოება, რომ მოძღვრება სრულიად უცვალებელია, მართლმადიდებლობის ისტორიაში არ არსებობს განვითარება, არ არსებობს ცვალებადობა, არსებობს მხოლოდ ერთადერთი – განმარტებითი გაღრმავება. აი ესაა ეკლესიის ისტორია. თავის დროზე ჩვენ მეტნაკლებად ამ საკითხს შევეხეთ, როდესაც საეკლესიო ლიტერატურის რაობა შეძლებისამებრ გადმოვეცით და მაშინ ავღნიშნავდით, რომ ყოველი საეკლესიო მოძღვარი, რა თქმა უნდა, რწმენის დოგმატის დონეზე ერთგულია იმ აზრისა, რომ ბიბლიაში უკვე ყველაფერი დაწერილია. მაგრამ თუ ყველაფერი დაწერილია, რა თქმა უნდა, დაისმის კითხვა, მაშ ესა თუ ის საეკლესიო მოღვაწე ასეთ დაუცხრომელ ლიტერატურულ საქმიანობას რატომ მიმართავს? დიახ, ყოველივე დაწერილია, მაგრამ ყოველივე არ არის განმარტებული. დაწერილი და განმარტებული სხვადასხვა ცნებაა, საღვთო წერილში ყველაფერი დაწერილია, მაგრამ ეს ყოველივე დაწერილია არა განმარტებითად, არამედ მოსწავებითად, იგავურად, ალეგორიულად, სამოციქულოდ, მახარებლურად, აპოკალიფსურად. ყოველივე ეს, ასე ვთქვათ, ჟანრობრივი სახეობანი საღვთო წერილის წიგნთა მთლიანობისა, აუცილებელ განმარტებას საჭიროებს და საეკლესიო ისტორიის მიზანდასახულობა და საეკლესიო მწერლობის რაობა, დანიშნულება სწორედ ეს გახლავთ – განგვიმარტოს საღვთო წერილი. კვლავ გავიმეორებთ იმ დებულებას, რაც არაერთგზის გვითქვამს ჩვენი საუბრების ჟამს, რომ საეკლესიო ლიტერატურაც იგივე ბიბლიაა, იგივე საღვთო წერილია, ოღონდ განმარტების ენაზე გადმოცემული. და აი ამ განმარტებაში გაღრმავებანი, სხვადასხვა ასპექტებზე ყურადღების გამახვილება და ერთი და იმავე მოძღვრების სიღრმეში დაუცხრომლად წინსწრაფვა, ესაა სწორედ საეკლესიო მწერლობის ისტორია. არა მოძღვრებაში სიახლე, არა რაიმე სამოძღვრო სიახლის შემოტანა, რომელიმე ასპექტის ორიგინალურად გადაწყვეტა, არამედ ერთი და იმავე უცვალებელი მოძღვრების სიღრმეში უფრო და უფრო წინსვლა, უფრო და უფრო წინსწრაფვა, ეპექტასისი (ეს ტერმინი ჩვენ განვმარტეთ თავის დროზე), რაც ქართულად ითარგმნება როგორც წინწვდომა, იმ ამოუწურავი სიმდიდრის სააშკარაოზე, სინათლეზე გამოტანა და ყველასთვის საწვდომად გახდომა, რასაც საღვთო წერილი გულისხმობს. საეკლესიო მწერლობა და საეკლესიო მწერლობის ისტორია ესაა დაუცხრომელი ძიება იმ მარგალიტებისა, რაც საღვთო წერილის ჭაში, ზღვაში, ოკეანეში იგულვება, ახალ-ახალი საგანძურების მოძიება მისგან. ანუ ამ სიღრმეში მოძღვრებისა, სიბრძნის ტბაში (ეს ეპითეტი ერთ-ერთი გვიანდელი ავტორის მიერ სხვა შემთხვევაშია გამოყენებული, რაც ამ შემთხვევაში შეგვიძლია საღვთო წერილის მიმართ გამოვიყენოთ), საღვთო წერილში როგორც სიბრძნის ტბაში ახალ-ახალი მარგალიტების აღმოჩენა. და ეს მარგალიტები სხვა არაფერია თუ არა ერთი და იმავე მოძღვრების, დოგმატთა უცვალებელი და უაღრესად ზედმიწევნითი ფორმულირებების, რაც შეიძლება ყველასთვის გასაგებად განმარტება, გაშლა, გაცხადება. აი ამ აზრით პატრისტიკა-პატროლოგია ჰგიეს დღესაც და მამები ანუ ბერძნულად პატერები, კვლავაც იმავე სამოღვაწეო ასპარეზს შედგომილნი, ერთი მხრივ საღვთო წერილის განმარტებით თვით წარმოჩნდებიან ჩვენს წინაშე როგორც უდიდესი საყვირნი ჭეშმარიტებისა, მაუწყებელნი, ხოლო მეორე მხრივ ჩვენ თვით გვიტოვებენ მემკვიდრეობას, მარადშესასწავლს, მეცნიერულად დასამუშავებელს, დასამუშავებელს იმ მეცნიერების მიერ, რომელსაც შეგვიძლია საეკლესიო ფილოლოგია ვუწოდოთ, რაც გულისხმობს პატრისტიკა-პატროლოგიის მეცნიერულ დამუშავებას, მეცნიერულ ანალიზს და პუბლიკაციას მეცნიერულად მომზადებულს ეკლესიის მამათა შრომებისას.

72–ე რადიო საუბარი ქრისტიანული ლიტერატურის შესახებ

ზეპირი საუბრის წერილობითი ვერსია სპეციალური დამუშავების გარეშე

აუდიო ვერსია იხ: https://www.youtube.com/watch?v=N3z6k3g5Eqo

ავტორი: ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი ედიშერ ჭელიძე

კავებით ([]) აღნიშნულია წუთობრივი მონაკვეთები